Δημοσιεύτηκε στα φύλλα 129 και 130 του «Νουμά» (Γεννάρης του 1905)
ΦΕΥΓΟΝΤΑΣ από την Αθήνα για την Πόλη ένας ποιητής, θα
ένοιωθε γονιμότητα· σαν από βρύσες κρυφές θα ανάβρυζαν μέσα
του παλιές ιστορίες, και λέξεις «θα μουρμούριζαν
διαβαίνοντας. Η γνώση πως ταξιδεύει κατά την Ανατολή, θα του
έλεγε λόγια χρυσά και παραμύθια. Εγώ είμαι γυμνός από
αντιλαλιές, ξερός από αναβρυστικά νερά, και άδειος, και
άγονος. Εγώ βλέπω πως όταν ο ήλιος πέφτει κατεπάνω τους, τα
νησιά και η Αττική είναι τριανταφυλλιά και η θάλασσα πολύ
βαθειά χρωματισμένη.
Έκαναν δαντέλες τα κύματα που έσπαναν επάνω στα πλευρά του
πλοίου. κ' έπειτα οι δαντέλλες, ανοίγονταν, γίνουνταν
ανθρωπάκια που βαστιούνταν από τα χέρια τους ανάλαφρα και
χόρευαν τρελλούς χορούς. Και χάνουνταν έπειτα και γίνουνταν
άλλοι, και πάλι χάνουνταν. Όταν σήκωσα το κεφάλι, ο ήλιος,
σφαίρα ολόπυρη, κατρακυλούσε επάνω στον ορίζοντα της
θάλασσας της σκοτεινής. Άμα τον αντίκρυσα, στάθηκε· φώτιζε
χαϊδευτικά τα νερά που κουνούσαν, και τα περνούσε με
στενώτατα φύλλα χάλκινα, και αγάλι βούλιαζε από το πολύ
βάρος.
Μια μέρα ύστερα είμαι στην Ιωνία, κ' επειδή ήταν άλλοτε
λεπτός και πλούσιος ο πολιτισμός της, το όνομά της έχει
μάγια. Εκείνη την ημέρα μόνο η Ιωνία υπάρχει στον κόσμο, τα
νησιά της, τα βουνά της, και η θάλασσά της. Περνώ από τη
Λέσβο τη νύχτα, το φεγγάρι φέγγει στα νερά και τη Σαπφώ μου
φαίνεται πως την ακούω. Στην Πόλη που πηγαίνω, είναι μια
κόρη νόστιμη και λιγερή, που είναι από τα νησιά της Ιωνίας
και τη λένε Σαπφώ.
***
Όταν περνούσα τον Ελλήσποντο, τα ξημερώματα, ο νους μου
στενοχωρημένος, σα φυλακισμένος, χτυπούσε παντού. Έλληνες
ελεεινοί, σας σιχαίνουμαι!
Μπαίνω στην Πόλη με ρωσικό πλοίο. Με τι άλλο πλοίο μπορούσα
να μπαίνω στην Πόλη, για να νοιώσω τελειότερα το ταπείνωμά
μου; Στην πρώρη είναι ο δικέφαλος αητός, ο ρωσικός· το πλοίο
είναι φορτωμένο Ρώσους στρατιώτες και πεζοναύτες Ρώσους που
γυρίζουν, φαίνεται, από την Ιαπωνία στην Οδέσσα. Τα χώματα
αυτά και τα δέντρα της Θράκης θέλουν να τα βιάσουν σλαυικοί
τράγοι, και τα λερώνουν οι αβάσταχτοι πόθοι τους. Ποιος θα
τα φυλάξει; Έλληνες ελεεινοί, μήπως θα τα φυλάξετε σεις;
Χωρίς πίστη, ακούω και μουρμουρίζει στ' αυτί μου μια φωνή:
«Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δική μας θάναι»
Ήμουν στην πλώρη και φυσούσε υγρασία στο πρόσωπό μου ο
πρωινός αέρας. Κάτι Τούρκοι πίσω μου, κοίταζαν. Περπάτησα
στο κατάστρωμα και είδα μερικούς Έλληνες, που είχαν ξυπνήσει
να δουν, με κανέναν πόθο ίσως, τα Δαρδανέλια και την Πόλη
(3). Ήταν και μια Ρωσίδα φουσκωμένη, που κοίταζε με
βουλιμία. Κοίταζαν και δυο Αμερικάνοι με απλοϊκή περιέργεια.
Ένας Γερμανός στάθηκε κοντά μου και είπε: «Οι Ρώσοι από πάνω
την θέλουν, αν τους αφήσουν οι Άγγλοι από κάτω». Και,
Έλληνες, επειδή είστε ελεεινοί και άκαρδοι, ντράπηκα να του
πω πως θα την πάρουμε μεις. Μέσα μου μονάχα είπα: «Και όμως,
είναι δική μας».
Μου ήρθε να ορκιστώ τότε στο όνομά της, πως θα κάνω κάτι για
το γένος μου· και μόνον αργότερα συλλογίστηκα πως δεν μπορώ
να κάμω, παρά μόνον ό,τι μ π ο ρ ώ, και τότε χάθηκα στην
απελπισία της αδυναμίας μου και ήμουν κατάκαρδα κουρασμένος.
***
Γεμάτο πίκρα είναι το πρώτο αντίκρυσμα της Πόλης. Μα ο
πλούτος της βράζει μέσα μου. Πού είναι η φτώχεια και ξεραΐλα
που μ' έδερναν τις περασμένες, όταν ταξίδευα! Γυρίζω τα
μεσημέρια στους δρόμους και δεν ξέρω τις ώρες. Από έναν
ανηφορικό δρόμο, που έχει αριστερά πύργους αραδιασμένους
βυζαντινούς, κ' έχουν χτισμένα σπίτια, αναμεταξύ, διαφόρων
χρωμάτων, ανεβαίνω προς την Άγια Σοφιά.
Μόλις μπήκα, ― δεν κοίταζε ούτε ο Εβραίος που θέλησε κ'
έγινε οδηγός μου, ούτε ο Χότζας Τούρκος, ― κ' έκαμα, χωρίς
να θέλω, το σταυρό μου.
Μπαίνω σε κάθε τζαμί, που ήταν πρώτα εκκλησιά! Τι δροσιά που
είναι μέσα και τι θύμησες αλάλητες. Μπαίνω και σε τζαμιά που
έχτισαν, με βυζαντινό πάντα σχέδιο, οι Τούρκοι. Αντί
ψηφιδωτά, έχουν συχνά χρωματιστές πλάκες στους τοίχους, με
κλαδιά, φύλλα και λουλούδια, άσπρα και μαβιά και πράσινα. Τα
παράθυρα έχουν κάποτε γιαλιά χρωματιστά, όμορφα, με σχέδια
απλά ή λουλούδια. Η Άγια Ειρήνη είναι κλειστή και ποτέ δεν
την ανοίγουν για τους ξένους οι Τούρκοι, που την έχουν κάμει
τζαμί· ο τρούλλος της όμως φαίνεται καλά απ' έξω.
Περίεργη είναι η ανάγκη του προσκυνήματος. Μόνο να πάγω ως
στο μέρος που με συγκινεί, μόνο αυτό με φτάνει.
Αλλού είναι κάτι αρχαιότερα πράματα· η στήλη του Θεοδοσίου,
και σ' άλλη μεριά η καμένη στήλη. Στον Ιππόδρομο είναι ένας
οβελίσκος, και των Πλαταιών το χάλκινο τριπλό φίδι, που δεν
το είδα στους Δελφούς, όταν διάβαζα τον Παυσανία. Τι να
θυμηθώ πρώτα στον Ιππόδρομο;
Τον Κωνσταντίνο, τον Ιουστινιανό, τους Ισαύρους, ή τον καιρό
που άφιναν και γίνουνταν ερείπια ο τόπος αυτός της ζωής και
της ταραχής; Αυτός ο καιρός είναι πιο σιμά μου. Όταν
ξέπεφτε το κράτος και ο Ιππόδρομος, βασίλευαν οι Κομνηνοί
και οι Παλαιολόγοι και ήταν οι ελληνικότεροι από τους
βασιλιάδες. Πολεμούσαν, οι άτυχοι, πολεμούσαν να βαστάξουν
κάτι, κοίταζαν να βρουν αλλού βοήθεια, και Φράγκοι να γίνουν
ίσως για να σώσουν το κράτος θέλησαν, την αδυναμία τους την
έβλεπαν, τη δύναμη την ένοιωθαν, και τίποτε δεν έκαναν. Σας
αγαπώ, ω τελευταίοι βασιλιάδες, γιατί είστε Έλληνες και
δυστυχισμένοι. Αν με είχαν μάθει καλλίτερα την ιστορία μου,
τη βυζαντινή, εκείνοι που με μάθαιναν τα γράμματα, θα ήξερα
να ξυπνώ περισσότερες ψυχές της περασμένης ζωής. Τώρα, σα
λάβα πυρωμένη, χυμίζει από μέσα μου η αξεδιάλυτη, πλεγμένη
ιστορία των Αυτοκρατόρων.
***
Σκύλοι κοιμούνται στους δρόμους, σκύλους βλέπω στα πόδια μου
μπροστά, και είναι μερικοί άσπροι και οι περισσότεροι
κιτρινωποί. Και κάθε τόσο παραμερίζω για να τους αφήσω να
κοιμηθούν.
Οι Τούρκοι νοιώθουν τα ερείπια και τη σχέση τους με τη ζωή.
Στους τοίχους τους αρχαίους, τους βυζαντινούς, ακουμπούν τα
σπίτια τους, κι απάνω στους πύργους αφήνουν να φυτρώνουν
δέντρα και χαμόκλαδα. Δεν τους μέλλει, τους ζωντανούς ποιος
έχει χτίσει τα ερείπια, ούτε γιατί, και η αδιαφορία αυτή
είναι η ζωή. Αντί να γκρεμίζουν και να ξαναχτίζουν τοίχους,
μεταχειρίζονται τους παλιούς. Έτσι και στα νεκροταφεία τους
περνοδιαβαίνουν σκύλοι και άνθρωποι και πατούν τα μνήματα·
γυναίκες κάποτε κάθονται ώρες εκεί, όταν ο καιρός είναι
καλός, και κουβεντιάζουν και λέγουν. Και τα κυπαρίσσια δεν
είναι πένθιμα και οι πέτρινες στήλες των τάφων πέφτουν μία
μία και σκεπάζονται, από των ανθρώπων τα βήματα και από το
χώμα της βροχής και των άνεμων.
***
Την ώρα που περπατεί ο κόσμος ο Ελληνικός, ο Τούρκικος, ο
Αρμένικος και των Φραγκολεβαντίνων η σάρα, ― ανακατωμένοι
σαν τα νερά μεγάλου λασπωμένου ποταμού, ― στο Σαυροδρόμι, το
Φανάρι, είναι ήσυχο και λίγες είναι στις πόρτες οι γυναίκες,
λιγοστοί στους δρόμους οι άντρες. Βλέπω κάποιους παπάδες. Οι
πλούσιοι έφυγαν· τους τράβηξε η ζωή και πήγαν κ' έφτειασαν
καινούρια σπίτια στο Πέρα του Γαλατά. Γι' αυτό τα σπίτια, τα
ξύλινα και τα πέτρινα, είναι παλιά και μαυρισμένα στο μεγάλο
δρόμο του Φαναριού, ― σπίτια που είναι σα να μην κάθεται
κανένας μέσα τους, και θέλω να καθίσω εγώ. Τα παράθυρα είναι
βυζαντινά και μετρημένα, δροσιά δεν έχει θέση να περάσει, τ'
απόγεμα είναι πληχτικά κ' η θάλασσα δε βλέπει τον παλιωμένο
δρόμο. Τις ανηφορικές, τις άλλες στράτες, όμως και τα στενά
σοκάκια, εκείνα πού και πού τα βλέπει η θάλασσα. Για να
νοιώσω λίγη ζωή Ελληνική, τρέχω στα σχολεία· αλλ' είναι
κλειστά γιατί είναι καλοκαίρι κ' έχουν τελειώσει τα
μαθήματα. Ο καλόγερος, ο διευθυντής, μόνος μ' ένα παιδί
φυλάγει τη μεγάλη Σχολή του Γένους. Κ' επειδή είμαι ξένος, ο
νέος μ' έδειξε το σχολείο, και ανεβαίνουμε μαζύ στον πύργο
τον υπερήφανο, που περνά και σπίτια και μιναρέδες· βασιλεύει
ο ήλιος μέσα στους ατμούς, και η φορτωμένη μέρα είναι γεμάτη
ζέστη. Και είπα στο νέο: «Ποτέ να μην ξεχάσεις πως ζεις για
το Γένος». Μαζί του έπειτα πήγα στην Παναγία τη Μουχλιώτισσα
και στο αγίασμα του Άη Γιώργη του Ποτηρά. Ο καντηλανάφτης με
πήγε σ' ένα τζαμί εκεί κοντά, που φαίνονται ακόμη μερικά
ψηφιδωτά χριστιανικά στο ταβάνι, αλλ' ο χότζας είχε φύγει
και κανείς άλλος δεν μπορούσε ν' ανοίξει την πόρτα της
παλιάς εκκλησίας. Ακούω φωνές, και τρέχει ο κόσμος, σωρός,
παιδιά και άνδρες Τούρκοι. Λέγει ο καντηλανάφτης: «Πυρκαϊά».
***
Ένα πρωί, στο δρόμο, είδα την κόρη της Ιωνίας, τη μαυροφόρα,
εκείνη που μονάχη με είχε φωτίσει στο ταξίδι, όταν η μεγάλη
ξεραΐλα μ' έδερνε. Ήθελα να της πω πράγματα ευχάριστα, μα
ήταν αλλού ο νους μου, συλλογισμένος, κ' ήμουν σκληρός. Αφού
διηγήθηκε κείνη μερικές παλιές θύμησες, της είπα: «Αυτά μας
αρέσουν, μα δεν μπορούν να μ' εξηγήσουν τον πόνο μου που
βρίσκομαι στην Πόλη. Θέλεις, λες, να γίνεις καλογριά, μα θα
ήσουν πιο σύμφωνη με μένα αν ήθελες να μείνεις δασκάλισσα,
όπως είσαι, και να δώσεις νέα ζωή, πνοή ελληνική στις
Ελληνίδες». Φεύγοντας, με ρώτησε αν θα μπορούσε να με
ξαναϊδεί προτού φύγω από την Πόλη. Αποκρίθηκα: «Όχι, γιατί
πρέπει να πάω στο Φανάρι σήμερα, και αύριο θα δω τα κάστρα
και τους τοίχους, και μεθαύριο θα φύγω». Τότε γύρισε να
φύγει· έπεφτε πολύ φως επάνω της, και ήταν λιγνή και
κατάχλωμη, το δέρμα της είχε χάσει τη δροσεράδα του, και
είπε · «Τότε... χαίρε....» και πέρασε. Ξύπνησε τότε μέσα μου
μια λαχτάρα για την περασμένη γνωριμία μας, και με τράβηξε η
δυστυχία της, και θέλησα να γυρίσω να της πω να έλθει να με
ιδεί όταν θέλει. Και δε γύρισα· κατέβηκα στο Γαλατά, πήρα
ένα καΐκι και πήγα στο Φανάρι.
***
Γνώρισα έναν παπά στο αγίασμα της Άγιας Βλαχέρνας· ήλθε μαζί
μου· περάσαμε από το Γαλατά και φτάσαμε στο Πενταπύργιο,
κοντά στον εξωτερικό τοίχο. Είναι κάτι πύργοι εδώ κ' εκεί,
και έχουν φυτρώσει δέντρα πολλά και πυκνά γύρω τους· ανάμεσα
σε κάτι τάφους τουρκικούς, πνιγμένους μες στον ίσκιο και στη
δροσιά, και μπλεγμένους μέσα στα χαμόκλαδα, είναι κρυμμένο
ένα ήσυχο τζαμί· τόπος ταιριασμένος για την ατάραχη, την
απαλή, τη σιωπηλή την τουρκική τη σκέψη. Σ' έναν πύργο είναι
μια καταχωσμένη πόρτα, που μόλις χωρούσα να περάσω. Σηκώθηκε
ένα κιρκινέζι, ή καμιά κουκουβάγια, και φτερούγισε στα
σκοτεινά κ' έφυγε από μια τρύπα· ένα σταχτί φτερό έπεσε
κοντά μου. Ένα σκυλί, ή ήταν τσακάλι; ή αλεπού; τρόμαξε και
βγήκε σιωπηλά από μια τρύπα, έξω στο φως, και χάθηκε στα
χαμόκλαδα. Ανατρίχιασα.
Όταν βγήκα από κει μέσα, ηύρα τον παπά, χωρίς ράσα, και
σκαρφάλωνε σ' έναν άλλο πύργο· σκαρφάλωσα και γω· ήταν ψηλός
κι από μέσα είχε μαυρισμένους τους τοίχους· φως έπεφτε από
το χαλασμένο καμαρωτό ταβάνι· στον τοίχο φαίνουνταν οι
τρύπες δυο πατωμάτων και κάτι ντολάπια μικρά, λίγο ψηλότερα
απ' το καθένα. Πριν πάγω στο Πατριαρχείο, πέρασα από το λόφο
που ήταν τα υστερινά παλάτια των αυτοκρατόρων, τα παλάτια
των Βλαχερνών.
***
Σ' ένα σπίτι Ελβετικού ρυθμού, είδα τον Πατριάρχη, και
φαίνουνταν σα να φοβάται τους Τούρκους, να σέβεται τους
Ρώσους, και να μην του πολυαρέσει να μπλέκει με τους
Έλληνες. Αλλά και σα να μην πρέπει να τα χαλάσει με κανένα.
Δεν είδα το μέγα Λογοθέτη· θα είναι κανένας κύριος με
φράγκικα. Ο Μέγας Χαρτοφύλαξ όμως, ο μικροκαμωμένος, με τα
μακριά τα μαύρα ρούχα και τα γυαλιά του και την ποντικίσια
μύτη του και το μουστάκι και τη γυναικεία του φωνή,
ψευδίζει, και μου λέγει πράγματα βυζαντινά στο δρόμο καθώς
πηγαίναμε.
― «Αυτά τα σπίτια είναι το πολύ διακοσίων χρόνων. Να, τούτο
δω είναι του Παναγιώτη Νικουσίου, του διερμηνέως, τον
ξέρετε; Μου έδειξαν ένα σπίτι εκεί πάνω στο λόφο του
Φαναριού, και μου είπαν πως είναι πολύ παλιό. Θα είναι μόλις
τριακοσίων χρόνων. Μη νομίσετε πως τα παλαιότερας βυζαντινά
σπίτια ήταν έτσι. Ζούσαν κλεισμένες οι γυναίκες, χειρότερα
από τις Τούρκισσες· ένα δυο παράθυρα μικρά, και όλο το άλλο
τοίχος.. ..»
― «Ναι, τέτοιο είναι του Μπάμπουρα ή Φλάμπουρα το σπίτι,
στο Μελένικο. Το είδα· λεν πως είναι 500 χρόνων».
― «Οι δρόμοι αυτοί είναι οι ίδιοι των Βυζαντινών. Οι
Τούρκοι δεν τους έχουν αλλάξει. Αυτός όμως ο μεγάλος δρόμος·
του Φαναριού, βλέπετε, είναι έξω από τα τείχη· πριν ήταν
θάλασσα εδώ· ύστερα έγινε και ο δρόμος και τα σπίτια τούτα.
Δεν ήταν όμως έτσι στρωμένοι οι δρόμοι, ήταν στρωμένοι με
μεγάλες πέτρες. Θα σας δείξω ένα πλακόστρωμα τέτοιο έξω από
τα τείχη, στο δρόμο της Σηλυμβρίας. Τον έστρωσε, λέγουν, ο
Ιουστινιανός».
― «Τι είναι, δω;»
― «Α, αυτό είναι έμβολος».
― «Δηλαδή;»
― «Σκεπαστή αγορά, με θολωτά καμαρωτά ταβάνια, καθώς
βλέπετε, η μόνη που μας απέμεινε· μοναδικό δείγμα τέτοιου
χτιρίου. Οι Τούρκοι αυτούς τους έμβολους μιμήθηκαν κ' έκαμαν
τα παζάρια τους. Τίποτε δεν ανεκάλυψαν οι Τούρκοι· όλα τα
έχουν πάρει από κείνους, αρχιτεκτονική, υδραγωγεία, κάστρα,
δρόμους. Εδώ κοντά είναι και η παλαιότερη από τις εκκλησίες
που μένουν ακόμη όρθιες στην Πόλη. Την έχουν κάμει και αυτήν
τζαμί οι Τούρκοι».
Από το παλιό γεφύρι γύρισα στο Πέρα· στο δρόμο πουλούσαν, σε
καλαθάκια, χαμοκέρασα, σμέουρα, φραγκοστάφυλα και βερύκοκα.
Άλλοι πουλούσαν παγωτά του δρόμου και λεμονάδες παγωμένες,
γιατί ήταν μεγάλη ζέστη.
***
Ύστερα πήγα στο Ζάππειο. Είναι κει για την τελετή ο
Πατριάρχης και η Πρεσβεία· και η Σύνοδος, σε δυο αράδες,
δεξιά κι αριστερά τους. Ο άλλος κόσμος είναι, χαμηλότερα
καθισμένος, αναρίθμητος, στολισμένος και ανακατωμένος. Τα
κορίτσια τραγούδησαν από μακριά, σ' ένα μέρος μισοφωτισμένο
από κίτρινα παραπετάσματα. Τραγουδούσαν οι Ελληνίδες, οι
βυζαντινές· ένοιωθα πως ήταν δροσερές και καλοκαμωμένες οι
αδερφές μου αυτές. Και η κόρη εκείνη της Ιωνίας εδώ
ανατράφηκε· είναι το μεγαλύτερο σχολείο των κοριτσιών του
Γένους. Την είδα μια στιγμή ανάμεσα στον κόσμο, μαυροφόρα
και χλωμή, σαν την Παναγία στον τάφο του Γιου της.
***
Τότε με πήραν οι γνώριμοι μ' ένα καΐκι στο Βόσπορο, και
τράβηξα κουπί. Περάσαμε ανάμεσα σε παλάτια, σπίτια και
περιβόλια. Είναι πάρα πολύ η ζωή που γεμίζει αυτά τα μέρη
και δεν έχω καιρό να ξεκαθαρίσω τις καλλονές από τα ξένα
βάρη, από τα φράγκικα και ασιατικά στολίδια. Το βράδι-
βράδι μόνο, όταν βασίλεψε ο ήλιος κ' έγιναν όλα λεπτότερα
και περασμένα, και μαλάκωσε το φως, και μεγάλωσαν οι ίσκιοι,
οι καλλονές αυτές καθάρισαν μόνες τους και στέκουνταν σαν
ανάγλυφα μπροστά μου. Διά μιας κοίταξα κατά την Ασία· είχαν
ανάψει και άστραφταν όλα τα γυαλιά της Χρυσοπόλεως.
***
Έφαγα σ' ενός το σπίτι που πάντα, μόλις τα πιάσει, χαλνά τα
πράγματα που μαρέσουν, ξεσκεπάζει σκεπασμένα κάλλη, και τα
λόγια του με κρυώνουν. Μ' έκαμε και συλλογίστηκα πρώτα έναν
που μ' άρεσε, και τώρα τον καταφρονούν όλοι, κι αυτός.
Ύστερα, με τα ανόητα χτυπήματά του, γκρέμισε έναν που
πίστευα πως τα λόγια του ήταν αληθινά. Και αργότερα, στο
θέατρο, που μια έπαιζε με όλου του κορμιού τη δύναμη τον
γυναικείο έρωτα, αυτός έλεγε με ηρεμία πως το στόμα της
είναι πολύ μεγάλο.
***
Πέρασαν τα μεσάνυχτα, και τώρα χορεύουν μέσα μου χορό
σατανικό, όλες οι ταραχές της μέρας. Η μια, κουτρώντας με
την άλλη, την ανάβει περισσότερο, και τσούζουν και καίουν σα
λαβωματιές, και όλο ξετρελλαίνουνται και ζωντανότερες
γίνονται, και θέλει η κάθε μια να γεμίσει τον κόσμο και τις
άλλες να τις πνίξει. Κοντεύει να φέξει η αυγή και να χαράξει
άλλη μέρα, κ' εγώ μένω άγρυπνος, με μια θέρμη υπεράνθρωπη,
και τόσο σκληρός που ο ύπνος δε με πιάνει.
***
Πώς ξέρουν και μπερδεύουν τη ζωή οι άνθρωποι! Θα ήταν τόσο
απλό χωρίς αυτούς, και τόσο βαθύτερη, και τόσο πιο αληθινή!
Θα ήμουν σαν το κύμα, θα ήμουν σαν το χορτάρι και σαν τον
άνεμο και σαν το βράχο. Δεν είμαι άνθρωπος, αφού οι άνθρωποι
δε μ' αρέσουν. Μα ενώ έπρεπε να είμαι κάτι άλλο, έχω του
ανθρώπου τη μορφή, και όλα τα πράματα με αναγκάζουν να πάγω
στη θέση μου, να κάνω τον άνθρωπο, να ζω σαν άνθρωπος, να
είμαι άνθρωπος.
***
Παθαίνουμαι στην Πόλη· αν και δεν ενδιαφέρει τους άλλους,
όμως παθαίνουμαι· πρέπει να έβγω απ' αυτή την πυρωμένη
κατάσταση και να νοιώσω τι θέση έχω στην Πόλη ... Θα ιδώ την
Πόλη, το πρωί, από τον Άγιο Στέφανο.
***
Πρωί ― πρωί ήμουν εκεί, κι από το χωριό πήγα στους λόφους,
όπου έχουν χτίσει οι Ρώσοι το μνημείο τους για τη νίκη του
1878. Από κείνους τους λόφους φαίνουνται κάπου κάπου,
μακριά, ύστερ' από τα κίτρινα χωράφια, στην καταχνιά της
ζέστης, ο τοίχος της Πόλης, οι πύργοι, και μερικοί σβησμένοι
μιναρέδες. Ας φύγουν μιαν ώρα αρχήτερα οι Τούρκοι, γιατί δεν
μπορώ να νοιώθω από πάνω μου, σα Μοίρα, τη Σλαυική επιδρομή.
Ας πάρουν δεύτερη φορά την Πόλη, ας την πάρουν Σλαύοι,
όποιος άλλος θέλει, για να έρθει γρηγορώτερα η μέρα που θα
την ξαναπάρουμε μεις. Γιατί θα ζήσει το Γένος ως εκείνη την
ημέρα. Ίσως νοιώσουν τίποτα οι Έλληνες, άμα καταλάβουν πως
την πήραν δεύτερη φορά ξένοι. Κι αν είναι ν' αποκοιμηθούν οι
νυσταγμένοι, μόλις δουν στην Πόλη χριστιανούς, κι ορθόδοξους
μάλιστα, τότε ας πάγει να πνιγεί το Γένος μας στα νερά της
Άσπρης θάλασσας. Αρκετά ζήσαμε, κι αν δεν μπορούμε να
επιθυμήσουμε τίποτε άλλο, παρά μια βρωμοζωή, καλλίτερα να
μην υπάρχουμε.
Είναι σκληρή η ιδέα πως χάνεται η Πόλη, αλλά δε με ταράζουν
βυζαντινά όνειρα τόσο, όσο η γνώση πως είτε έχουμε είτε δεν
έχουμε την Πόλη, είμαστε μέτριοι, ψόφιοι, κακομοιριασμένοι,
κοιμισμένοι και μέτριοι, μέτριοι. Οι λέξεις «Να πάρουμε την
Πόλη», είναι σύμβολο, που δεν σημαίνει «Να ξαναφτειάσουμε τη
βυζαντινή αυτοκρατορία», αλλά «Να είμαστε δυνατοί».
Πρέπει να νοιώθω την Πόλη, όπως πρέπει να νοιώθω την αρχαία
Ελλάδα. Δε σημαίνει πως πρέπει να γίνουμε αρχαίοι Έλληνες,
ούτε Βυζαντινοί. Σημαίνει πως πρέπει να ξέρω την περασμένη
μου ζωή, να μη λησμονώ τα παλιά καλούπια που μπόρεσε να
εύρει ο Ελληνισμός για να γίνει κράτος ανάμεσα στα κράτη,
και ξανοίγοντας όσο μπορώ την τωρινή ζωή μου, να ξεκαθαρίζω
το δρόμο, να εύρω το νέο τόπο που θα διαλέξει ο Ελληνισμός
για να γίνει κράτος δυνατό.
***
Το μεσημέρι είχα φτάσει στα τείχη απ' έξω από την Πόλη· ο
πρώτος πύργος είναι μαρμαρένιος, και πλένει τα πόδια του
γλυκά η θάλασσα. Καλοί είναι οι Τούρκοι που άφησαν και δεν
εχάλασαν τα τείχη και τους πύργους. Και δούλεψε μόνη, όσο
θέλησε, η πολυκαιρία. Πίσω, προς την Πόλη, είναι ο μεγάλος
τοίχος με τους μεγάλους τετράγωνους πύργους, αραιά
χτισμένους. Μπροστά είναι ο δεύτερος τοίχος, μικρότερος, με
μικρότερους και πυκνότερα χτισμένους πύργους στρογγυλούς.
Και πιο μπροστά είναι το χαντάκι· ο όχτος του φαίνεται σαν
τρίτος τοίχος, χαμηλότερος. Σε πολλά μέρη το χαντάκι γέμισε
χώμα, και οι άνθρωποι έχουν φυτέψει μέσα ζωηρούς
λαχανόκηπους. Στα τείχη επάνω φυτρώνουν δέντρα και
χαμόκλαδα, που οι ρίζες τους χώνουνται στο ασβέστι,
αναμεταξύ στις πέτρες, σα να πεισμάτωσαν να διαλύσουν και
καλά τους τοίχους. Πότε θα νικήσει τάχα τα βυζαντινά κάστρα
η ζωή; Προχώρεσα και ηύρα την πρώτη πόρτα, και ύστερα άλλη,
και ως στον Κεράτειο κόλπο άλλες πέντε· απ' αυτές τις πόρτες
βγαίνουν από την Πόλη οι δρόμοι οι μεγάλοι, προς όλα τα
θέματα της Ευρώπης. Είδα και κείνη την αγιασμένη πόρτα, που
κοντά εκεί πολέμησε κ' έπεσε ο τελευταίος Κωνσταντίνος.
***
Αριστερά ήταν ένα νεκροταφείο απέραντο των Τούρκων, με
φουντωτά, πυκνά, βαθυπράσινα κυπαρίσσια. Κοίταξα πίσω, και
είδα χαμηλά τη θάλασσα, βαθειά μεσημεριάτικα βαμένη, ανάμεσα
στα τείχη και στα κυπαρίσσια. Κοντά στο δρόμο ήταν ένας
τάφος, χαμόκλαδα γεμάτος και χορτάρια σκονισμένα, και είχε
γύρω κάγκελα και κυπαρίσσια· μόλις μπήκα μέσα, ξαφνίστηκε
και ούρλιασε ένας σκύλος άγρια· σταμάτησα, και με
κατεβασμένη την ουρά ο σκύλος έφυγε. Ήταν μέσα στα χαμόκλαδα
και στα χορτάρια πέντ' έξη βαμένες στήλες, με σαρίκια,
όρθιες, αλλά γερμένες λίγο από διάφορες μεριές. Εκεί είναι
θαμένος ο Αλή Πασσάς από το Τεπελένι. Πάρα πέρα,
τριγυρισμένη από τα Τούρκικα απέραντα νεκροταφεία, είναι η
Ζωοδόχο Πηγή, εκεί που ζωντάνεψαν τα ψάρια που τηγάνιζε ο
καλόγερος στις 29 του Μάη του 1453, ημέρα Τρίτη. Όταν γύρισα
απ' αυτού, ανέβηκα και περπατούσα επάνω στον τοίχο· μέσα
κοίτουνταν η Πόλη, απέραντη, μπερδεμένη με τη ζωή και γεμάτη
σπίτια· απ' έξω ερημιά και νεκροταφεία· απότομα κόβεται η
ζωή. Από μέσα οι Γύφτοι έχουν κολλήσει στους τοίχους τα
σανιδένια χάρβαλά τους, που τα στολίζουν τενεκέδες. Έβλεπα
κάτι στενές αυλές, βρώμικες, και ήταν μέσα στιβαγμένες
γύφτισσες μισόγυμνες, και γυφτόπουλα κουρελιασμένα. Απ' έξω
από τον τοίχο σκύλοι κοιμώνταν στο ρίζωμα των ρημαγμένων
πύργων, κι άλλοι περιδιάβαζαν σαν πεινασμένοι· άλλοι έχωναν
μ' απελπισία τη μούρη τους μες στα σκουπίδια και γύρευαν
φαγί, ανταμωμένοι με τα κοράκια. Κάποτε περιδιάβαζε και
κανένας Γύφτος, γυρεύοντας κουρέλια ή θησαυρούς. Σηκώνουνταν
αγριοπερίστερα κάποτε, καθώς περνούσα. Κάργιες φτερούγιζαν
πολλές μαζί, φωνάζοντας πάντα. Από ψοφίμια, τα σκουπίδια και
τα κουρέλια που σύναζαν τους σκύλους και τα όρνια, έβγαζε η
μεσημεριάτικη λάβρα μια βρώμα θεόρατη. Ο ήλιος είχε πιει το
ζουμί των χορταριών, και αφού τάφησε ξερά, τα έκαψε ύστερα.
Κάτι κακομοιριασμένα χαμόκλαδα ξεροψήνουνταν στον ήλιο, και
πάντα με δρόσιζε κανένα βαθύ κυπαρίσσι, μέσα ή έξω από τον
τοίχο. Κατέβηκα πάλι έξω, και από μια μεγάλη πόρτα μπήκα
στην Πόλη. Από κει βγαίνει ο δρόμος που πάει στην
Αδριανούπολη, και ο δρόμος αυτός μέσα στην Πόλη, τη
διαπερνά, και από το ψήλωμα παίρνει τις ράχες των λόφων και
πάγει κάτω. Πήγα στο Κεχριέ τζαμί, άλλοτε εκκλησία, που στον
πρόναο έχουν αφήσει οι Τούρκοι τα μωσαϊκά. Έχουν ανοιχτά
χρώματα, πολλή ζωή και όχι πολύ σωστήν ανατομία. Τα άλλα
ψηφιδωτά της εκκλησίας τα χάλασαν οι Τούρκοι, αλλά ο χότζας
λέγει πως τα χάλασε η πυρκαϊά. Από κει φαίνεται ψηλότερα έν'
άλλο τζαμί, μεγάλο, μαυρισμένο από την πολυκαιρία και
ραγισμένο από τους σεισμούς, κλειστό και με γυαλιά και
παράθυρα σπασμένα. Παλαιά σπίτια, σχεδόν ακατοίκητα, παλαιοί
δρόμοι, πεσμένοι τοίχοι, ερημιά και ανωμαλία, τέτοιο είναι
το μέρος εκείνο. Πήρα ένα δρόμο κατηφορικό κοντά στον τοίχο
και από μέσα, ως που έφτασα σ' ένα παλάτι όμορφο, του
Πορφυρογέννητου, χτίριο βυζαντινό. Άλλο από εκκλησία, μεγάλο
σπίτι βυζαντινό άλλοτε δεν είδα. Για να φανεί από την άλλη
του πλευρά, πέρασα, από μια ξύλινη σκεπαστή είσοδο, από μιαν
αυλή γεμάτη γυαλιά σπασμένα, χώματα, σανίδια και κάρβουνα·
δεξιά, κοντά στα τείχη, ήταν ένας φούρνος πυρωμένος κ'
έφτειαναν μπουκάλες, εργάτες που ψήνονταν κ' έλυωναν στην
ανθρακιά. Αφού πέρασα την αυλή είδα το χαριτωμένο παλάτι,
ολόκληρο, σχεδόν κολλημένο στο μεγάλο τοίχο. Είχε δυο
πατώματα και δυο σειρές καμαρωτά παράθυρα. Το επάνω πάτωμα
εφτά και το κάτω έξ. Το ισόγεια είχε στην αράδα έξ καμαρωτές
πόρτες. Ο τοίχος ήταν στολισμένος με κεραμιδένια σχέδια.
Βυζαντινές πριγκήπισσες και βασιλιάδες ξύπνησαν πάλι μέσα
μου. Από το δεύτερο πάτωμα έβγαινε στον πρώτο πύργο του
τοίχου μια βασιλοπούλα και, επειδή ήταν αντηλιά πολλή, είχε
ανοίξει το χέρι της, σα στέγη, από πάνω από τα μάτια της,
και κοίταξε έξω από την Πόλη, πέρα.
***
Πάλι βγήκα έξω από τα τείχη. Πάλι, νεκροταφείο τούρκικο με
κυπαρίσσια ήταν απέναντι μου. Πάνω σε μια πλάκα τάφου ήταν
ξαπλωμένος ένας σκύλος, σαν ανάγλυφο. Πέρασα, ήταν
καταπράσινος ο τόπος από άλλα δέντρα. Δεξιά είδα μιαν άλλη
θάλασσα, τον κόλπο τον Κεράτειο. Οι πύργοι ήταν πολυγωνικοί
κι ο τοίχος μονός, τώρα, ψηλός και καλοχτισμένος· πέρασα
αρκετά μακριά από τους πύργους του Ισαακίου Αγγέλου και του
Ανεμά, επειδή ανάμεσα στο δρόμο και στον τοίχο, σε κείνο το
μέρος, φυτρώνουν περιβόλια. Ένα δυο σπίτια ξύλινα, σαν
κυψέλες γεμάτες ανθρώπους, ήταν κολλημένα στον τοίχο. Κι
από την τελευταία πόρτα, προτού φτάσω στη θάλασσα, μπήκα
πάλι στην Πόλη. Πέρασα το Γαλατά, τη Βλαχέρνα, το Φανάρι, σ'
έναν ατέλειωτο δρόμο, και τα πόδια μου πονούσαν. Το σώμα μου
έκαιε και αγέρας δε φυσούσε.
Κοίταξα όλα τα μαυρισμένα σπίτια, για να ιδώ αν είναι
βυζαντινά και να ποτιστώ από τον τύπο τους, αλλ' ήμουν
κατακομένος, τα μάτια μου πονούσαν κ' έτσουζαν και μου
ήρχονταν να πέσω.
Είμαι όλος άρνηση στην Πόλη και αντιλογία. Η διήγηση των
άλλων για την Πόλη μου χαρίζει χίλια δώρα και δεν τα
δέχουμαι. Η φράση, που την ακούω από μικρός, «Θα πάρουμε την
Πόλη», μου λέγει ψέματα. Η Πόλη δεν είναι η Χάλκη, η
Πρίγκηπο, τα Θεραπιά, δεν είναι τα Γλυκά Νερά της Ασίας. Η
Πόλη δεν είναι οι δερβίσηδες, που άλλοι γυρίζουν σα σβούροι,
άλλοι ουρλιάζουν σα λύκοι. Δεν είναι οι χοτζάδες, οι
χαμάληδες, οι χανούμισσες, ούτε η πολύχρωμη ανακατωσούρα,
που αρέσει μερικών ζωγράφων. Η Πόλη δεν είναι ο Σουλτάνος,
το Γιλδίζ, το προσκύνημα, και τα παλάτια του στο Βόσπορο,
και οι θησαυροί του στο Σταμπούλ. Ούτε οι Αρμένηδες, ούτε οι
Λεβαντίνοι. Η Πόλη δεν είναι ίσως ούτε καν οι Έλληνες οι
τωρινοί με το εμπόριό τους, ούτε οι Ελληνίδες που περιφέρουν
την παχουλή τους χάρη και τα στολίδια τους στο Σταυροδρόμι,
στα θέατρα και στα καφενεία. Ακόμης λιγώτερο είναι η
Πρεσβεία και το Προξενείο, που έχουν μεταφερθεί εκεί με
άπειρη πεζότητα και γραφειοκρατική ανοστιά από την Ελλάδα. Η
Πόλη είναι άραγε πια και το Οικουμενικό Πατριαρχείο;
Πήγαινα κάθε μέρα στο Φανάρι και στην Πόλη την καθαυτό, κ'
εκεί έπαιρνα ό,τι εύρισκα δικό μου. Την Αγιά Σοφιά, με το
Σταυρό που έκαμα την έκαμα δική μου, την πήρα πίσω τη Μεγάλη
Εκκλησιά. Τις εκκλησιές, τις πέτρες και τους πύργους, τα
φίλησα, τα τείχη τα αγάπησα μέσα στο λιοπύρι του μεσημεριού.
Και σκληρά σκληρά στάθηκα στους ρωσικούς τους λόφους του
Άγιου Στέφανου, εκεί που δεν είναι άλλο καλλίτερο μέρος για
να σταθεί το Γένος όλο, να κοιτάζει την παρμένη Πόλη.
Σκληρότατα οι Ρώσοι ξεδιάλυσαν τα όνειρά μου τα βυζαντικά
και μ' έδεσαν αλύπητα με την τωρινή κατάστασή μου. Η Πόλη,
δεν είναι η Πόλη όπως την ήξερα· είμαι ε γ ώ. Δεν υπάρχει
πια η Πόλη. Στην Πόλη ξύπνησαν και άναψαν μέσα μου όλες οι
παλιές οι ταραχές μου και αποκάηκαν, και δεν απόμεινε μέσα
μου παρά η στάχτη.
Ήμουν κουρασμένος και ψυχρός, και κοίταζα με απονιά την
Πόλη, όταν έβγαινε το πλοίο μου από το Βόσπορο· και ίσως
ήμουν έτοιμος να θελήσω μεγάλα έργα ελληνικά για τα ερχόμενα
χρόνια.
ένοιωθε γονιμότητα· σαν από βρύσες κρυφές θα ανάβρυζαν μέσα
του παλιές ιστορίες, και λέξεις «θα μουρμούριζαν
διαβαίνοντας. Η γνώση πως ταξιδεύει κατά την Ανατολή, θα του
έλεγε λόγια χρυσά και παραμύθια. Εγώ είμαι γυμνός από
αντιλαλιές, ξερός από αναβρυστικά νερά, και άδειος, και
άγονος. Εγώ βλέπω πως όταν ο ήλιος πέφτει κατεπάνω τους, τα
νησιά και η Αττική είναι τριανταφυλλιά και η θάλασσα πολύ
βαθειά χρωματισμένη.
Έκαναν δαντέλες τα κύματα που έσπαναν επάνω στα πλευρά του
πλοίου. κ' έπειτα οι δαντέλλες, ανοίγονταν, γίνουνταν
ανθρωπάκια που βαστιούνταν από τα χέρια τους ανάλαφρα και
χόρευαν τρελλούς χορούς. Και χάνουνταν έπειτα και γίνουνταν
άλλοι, και πάλι χάνουνταν. Όταν σήκωσα το κεφάλι, ο ήλιος,
σφαίρα ολόπυρη, κατρακυλούσε επάνω στον ορίζοντα της
θάλασσας της σκοτεινής. Άμα τον αντίκρυσα, στάθηκε· φώτιζε
χαϊδευτικά τα νερά που κουνούσαν, και τα περνούσε με
στενώτατα φύλλα χάλκινα, και αγάλι βούλιαζε από το πολύ
βάρος.
Μια μέρα ύστερα είμαι στην Ιωνία, κ' επειδή ήταν άλλοτε
λεπτός και πλούσιος ο πολιτισμός της, το όνομά της έχει
μάγια. Εκείνη την ημέρα μόνο η Ιωνία υπάρχει στον κόσμο, τα
νησιά της, τα βουνά της, και η θάλασσά της. Περνώ από τη
Λέσβο τη νύχτα, το φεγγάρι φέγγει στα νερά και τη Σαπφώ μου
φαίνεται πως την ακούω. Στην Πόλη που πηγαίνω, είναι μια
κόρη νόστιμη και λιγερή, που είναι από τα νησιά της Ιωνίας
και τη λένε Σαπφώ.
***
Όταν περνούσα τον Ελλήσποντο, τα ξημερώματα, ο νους μου
στενοχωρημένος, σα φυλακισμένος, χτυπούσε παντού. Έλληνες
ελεεινοί, σας σιχαίνουμαι!
Μπαίνω στην Πόλη με ρωσικό πλοίο. Με τι άλλο πλοίο μπορούσα
να μπαίνω στην Πόλη, για να νοιώσω τελειότερα το ταπείνωμά
μου; Στην πρώρη είναι ο δικέφαλος αητός, ο ρωσικός· το πλοίο
είναι φορτωμένο Ρώσους στρατιώτες και πεζοναύτες Ρώσους που
γυρίζουν, φαίνεται, από την Ιαπωνία στην Οδέσσα. Τα χώματα
αυτά και τα δέντρα της Θράκης θέλουν να τα βιάσουν σλαυικοί
τράγοι, και τα λερώνουν οι αβάσταχτοι πόθοι τους. Ποιος θα
τα φυλάξει; Έλληνες ελεεινοί, μήπως θα τα φυλάξετε σεις;
Χωρίς πίστη, ακούω και μουρμουρίζει στ' αυτί μου μια φωνή:
«Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δική μας θάναι»
Ήμουν στην πλώρη και φυσούσε υγρασία στο πρόσωπό μου ο
πρωινός αέρας. Κάτι Τούρκοι πίσω μου, κοίταζαν. Περπάτησα
στο κατάστρωμα και είδα μερικούς Έλληνες, που είχαν ξυπνήσει
να δουν, με κανέναν πόθο ίσως, τα Δαρδανέλια και την Πόλη
(3). Ήταν και μια Ρωσίδα φουσκωμένη, που κοίταζε με
βουλιμία. Κοίταζαν και δυο Αμερικάνοι με απλοϊκή περιέργεια.
Ένας Γερμανός στάθηκε κοντά μου και είπε: «Οι Ρώσοι από πάνω
την θέλουν, αν τους αφήσουν οι Άγγλοι από κάτω». Και,
Έλληνες, επειδή είστε ελεεινοί και άκαρδοι, ντράπηκα να του
πω πως θα την πάρουμε μεις. Μέσα μου μονάχα είπα: «Και όμως,
είναι δική μας».
Μου ήρθε να ορκιστώ τότε στο όνομά της, πως θα κάνω κάτι για
το γένος μου· και μόνον αργότερα συλλογίστηκα πως δεν μπορώ
να κάμω, παρά μόνον ό,τι μ π ο ρ ώ, και τότε χάθηκα στην
απελπισία της αδυναμίας μου και ήμουν κατάκαρδα κουρασμένος.
***
Γεμάτο πίκρα είναι το πρώτο αντίκρυσμα της Πόλης. Μα ο
πλούτος της βράζει μέσα μου. Πού είναι η φτώχεια και ξεραΐλα
που μ' έδερναν τις περασμένες, όταν ταξίδευα! Γυρίζω τα
μεσημέρια στους δρόμους και δεν ξέρω τις ώρες. Από έναν
ανηφορικό δρόμο, που έχει αριστερά πύργους αραδιασμένους
βυζαντινούς, κ' έχουν χτισμένα σπίτια, αναμεταξύ, διαφόρων
χρωμάτων, ανεβαίνω προς την Άγια Σοφιά.
Μόλις μπήκα, ― δεν κοίταζε ούτε ο Εβραίος που θέλησε κ'
έγινε οδηγός μου, ούτε ο Χότζας Τούρκος, ― κ' έκαμα, χωρίς
να θέλω, το σταυρό μου.
Μπαίνω σε κάθε τζαμί, που ήταν πρώτα εκκλησιά! Τι δροσιά που
είναι μέσα και τι θύμησες αλάλητες. Μπαίνω και σε τζαμιά που
έχτισαν, με βυζαντινό πάντα σχέδιο, οι Τούρκοι. Αντί
ψηφιδωτά, έχουν συχνά χρωματιστές πλάκες στους τοίχους, με
κλαδιά, φύλλα και λουλούδια, άσπρα και μαβιά και πράσινα. Τα
παράθυρα έχουν κάποτε γιαλιά χρωματιστά, όμορφα, με σχέδια
απλά ή λουλούδια. Η Άγια Ειρήνη είναι κλειστή και ποτέ δεν
την ανοίγουν για τους ξένους οι Τούρκοι, που την έχουν κάμει
τζαμί· ο τρούλλος της όμως φαίνεται καλά απ' έξω.
Περίεργη είναι η ανάγκη του προσκυνήματος. Μόνο να πάγω ως
στο μέρος που με συγκινεί, μόνο αυτό με φτάνει.
Αλλού είναι κάτι αρχαιότερα πράματα· η στήλη του Θεοδοσίου,
και σ' άλλη μεριά η καμένη στήλη. Στον Ιππόδρομο είναι ένας
οβελίσκος, και των Πλαταιών το χάλκινο τριπλό φίδι, που δεν
το είδα στους Δελφούς, όταν διάβαζα τον Παυσανία. Τι να
θυμηθώ πρώτα στον Ιππόδρομο;
Τον Κωνσταντίνο, τον Ιουστινιανό, τους Ισαύρους, ή τον καιρό
που άφιναν και γίνουνταν ερείπια ο τόπος αυτός της ζωής και
της ταραχής; Αυτός ο καιρός είναι πιο σιμά μου. Όταν
ξέπεφτε το κράτος και ο Ιππόδρομος, βασίλευαν οι Κομνηνοί
και οι Παλαιολόγοι και ήταν οι ελληνικότεροι από τους
βασιλιάδες. Πολεμούσαν, οι άτυχοι, πολεμούσαν να βαστάξουν
κάτι, κοίταζαν να βρουν αλλού βοήθεια, και Φράγκοι να γίνουν
ίσως για να σώσουν το κράτος θέλησαν, την αδυναμία τους την
έβλεπαν, τη δύναμη την ένοιωθαν, και τίποτε δεν έκαναν. Σας
αγαπώ, ω τελευταίοι βασιλιάδες, γιατί είστε Έλληνες και
δυστυχισμένοι. Αν με είχαν μάθει καλλίτερα την ιστορία μου,
τη βυζαντινή, εκείνοι που με μάθαιναν τα γράμματα, θα ήξερα
να ξυπνώ περισσότερες ψυχές της περασμένης ζωής. Τώρα, σα
λάβα πυρωμένη, χυμίζει από μέσα μου η αξεδιάλυτη, πλεγμένη
ιστορία των Αυτοκρατόρων.
***
Σκύλοι κοιμούνται στους δρόμους, σκύλους βλέπω στα πόδια μου
μπροστά, και είναι μερικοί άσπροι και οι περισσότεροι
κιτρινωποί. Και κάθε τόσο παραμερίζω για να τους αφήσω να
κοιμηθούν.
Οι Τούρκοι νοιώθουν τα ερείπια και τη σχέση τους με τη ζωή.
Στους τοίχους τους αρχαίους, τους βυζαντινούς, ακουμπούν τα
σπίτια τους, κι απάνω στους πύργους αφήνουν να φυτρώνουν
δέντρα και χαμόκλαδα. Δεν τους μέλλει, τους ζωντανούς ποιος
έχει χτίσει τα ερείπια, ούτε γιατί, και η αδιαφορία αυτή
είναι η ζωή. Αντί να γκρεμίζουν και να ξαναχτίζουν τοίχους,
μεταχειρίζονται τους παλιούς. Έτσι και στα νεκροταφεία τους
περνοδιαβαίνουν σκύλοι και άνθρωποι και πατούν τα μνήματα·
γυναίκες κάποτε κάθονται ώρες εκεί, όταν ο καιρός είναι
καλός, και κουβεντιάζουν και λέγουν. Και τα κυπαρίσσια δεν
είναι πένθιμα και οι πέτρινες στήλες των τάφων πέφτουν μία
μία και σκεπάζονται, από των ανθρώπων τα βήματα και από το
χώμα της βροχής και των άνεμων.
***
Την ώρα που περπατεί ο κόσμος ο Ελληνικός, ο Τούρκικος, ο
Αρμένικος και των Φραγκολεβαντίνων η σάρα, ― ανακατωμένοι
σαν τα νερά μεγάλου λασπωμένου ποταμού, ― στο Σαυροδρόμι, το
Φανάρι, είναι ήσυχο και λίγες είναι στις πόρτες οι γυναίκες,
λιγοστοί στους δρόμους οι άντρες. Βλέπω κάποιους παπάδες. Οι
πλούσιοι έφυγαν· τους τράβηξε η ζωή και πήγαν κ' έφτειασαν
καινούρια σπίτια στο Πέρα του Γαλατά. Γι' αυτό τα σπίτια, τα
ξύλινα και τα πέτρινα, είναι παλιά και μαυρισμένα στο μεγάλο
δρόμο του Φαναριού, ― σπίτια που είναι σα να μην κάθεται
κανένας μέσα τους, και θέλω να καθίσω εγώ. Τα παράθυρα είναι
βυζαντινά και μετρημένα, δροσιά δεν έχει θέση να περάσει, τ'
απόγεμα είναι πληχτικά κ' η θάλασσα δε βλέπει τον παλιωμένο
δρόμο. Τις ανηφορικές, τις άλλες στράτες, όμως και τα στενά
σοκάκια, εκείνα πού και πού τα βλέπει η θάλασσα. Για να
νοιώσω λίγη ζωή Ελληνική, τρέχω στα σχολεία· αλλ' είναι
κλειστά γιατί είναι καλοκαίρι κ' έχουν τελειώσει τα
μαθήματα. Ο καλόγερος, ο διευθυντής, μόνος μ' ένα παιδί
φυλάγει τη μεγάλη Σχολή του Γένους. Κ' επειδή είμαι ξένος, ο
νέος μ' έδειξε το σχολείο, και ανεβαίνουμε μαζύ στον πύργο
τον υπερήφανο, που περνά και σπίτια και μιναρέδες· βασιλεύει
ο ήλιος μέσα στους ατμούς, και η φορτωμένη μέρα είναι γεμάτη
ζέστη. Και είπα στο νέο: «Ποτέ να μην ξεχάσεις πως ζεις για
το Γένος». Μαζί του έπειτα πήγα στην Παναγία τη Μουχλιώτισσα
και στο αγίασμα του Άη Γιώργη του Ποτηρά. Ο καντηλανάφτης με
πήγε σ' ένα τζαμί εκεί κοντά, που φαίνονται ακόμη μερικά
ψηφιδωτά χριστιανικά στο ταβάνι, αλλ' ο χότζας είχε φύγει
και κανείς άλλος δεν μπορούσε ν' ανοίξει την πόρτα της
παλιάς εκκλησίας. Ακούω φωνές, και τρέχει ο κόσμος, σωρός,
παιδιά και άνδρες Τούρκοι. Λέγει ο καντηλανάφτης: «Πυρκαϊά».
***
Ένα πρωί, στο δρόμο, είδα την κόρη της Ιωνίας, τη μαυροφόρα,
εκείνη που μονάχη με είχε φωτίσει στο ταξίδι, όταν η μεγάλη
ξεραΐλα μ' έδερνε. Ήθελα να της πω πράγματα ευχάριστα, μα
ήταν αλλού ο νους μου, συλλογισμένος, κ' ήμουν σκληρός. Αφού
διηγήθηκε κείνη μερικές παλιές θύμησες, της είπα: «Αυτά μας
αρέσουν, μα δεν μπορούν να μ' εξηγήσουν τον πόνο μου που
βρίσκομαι στην Πόλη. Θέλεις, λες, να γίνεις καλογριά, μα θα
ήσουν πιο σύμφωνη με μένα αν ήθελες να μείνεις δασκάλισσα,
όπως είσαι, και να δώσεις νέα ζωή, πνοή ελληνική στις
Ελληνίδες». Φεύγοντας, με ρώτησε αν θα μπορούσε να με
ξαναϊδεί προτού φύγω από την Πόλη. Αποκρίθηκα: «Όχι, γιατί
πρέπει να πάω στο Φανάρι σήμερα, και αύριο θα δω τα κάστρα
και τους τοίχους, και μεθαύριο θα φύγω». Τότε γύρισε να
φύγει· έπεφτε πολύ φως επάνω της, και ήταν λιγνή και
κατάχλωμη, το δέρμα της είχε χάσει τη δροσεράδα του, και
είπε · «Τότε... χαίρε....» και πέρασε. Ξύπνησε τότε μέσα μου
μια λαχτάρα για την περασμένη γνωριμία μας, και με τράβηξε η
δυστυχία της, και θέλησα να γυρίσω να της πω να έλθει να με
ιδεί όταν θέλει. Και δε γύρισα· κατέβηκα στο Γαλατά, πήρα
ένα καΐκι και πήγα στο Φανάρι.
***
Γνώρισα έναν παπά στο αγίασμα της Άγιας Βλαχέρνας· ήλθε μαζί
μου· περάσαμε από το Γαλατά και φτάσαμε στο Πενταπύργιο,
κοντά στον εξωτερικό τοίχο. Είναι κάτι πύργοι εδώ κ' εκεί,
και έχουν φυτρώσει δέντρα πολλά και πυκνά γύρω τους· ανάμεσα
σε κάτι τάφους τουρκικούς, πνιγμένους μες στον ίσκιο και στη
δροσιά, και μπλεγμένους μέσα στα χαμόκλαδα, είναι κρυμμένο
ένα ήσυχο τζαμί· τόπος ταιριασμένος για την ατάραχη, την
απαλή, τη σιωπηλή την τουρκική τη σκέψη. Σ' έναν πύργο είναι
μια καταχωσμένη πόρτα, που μόλις χωρούσα να περάσω. Σηκώθηκε
ένα κιρκινέζι, ή καμιά κουκουβάγια, και φτερούγισε στα
σκοτεινά κ' έφυγε από μια τρύπα· ένα σταχτί φτερό έπεσε
κοντά μου. Ένα σκυλί, ή ήταν τσακάλι; ή αλεπού; τρόμαξε και
βγήκε σιωπηλά από μια τρύπα, έξω στο φως, και χάθηκε στα
χαμόκλαδα. Ανατρίχιασα.
Όταν βγήκα από κει μέσα, ηύρα τον παπά, χωρίς ράσα, και
σκαρφάλωνε σ' έναν άλλο πύργο· σκαρφάλωσα και γω· ήταν ψηλός
κι από μέσα είχε μαυρισμένους τους τοίχους· φως έπεφτε από
το χαλασμένο καμαρωτό ταβάνι· στον τοίχο φαίνουνταν οι
τρύπες δυο πατωμάτων και κάτι ντολάπια μικρά, λίγο ψηλότερα
απ' το καθένα. Πριν πάγω στο Πατριαρχείο, πέρασα από το λόφο
που ήταν τα υστερινά παλάτια των αυτοκρατόρων, τα παλάτια
των Βλαχερνών.
***
Σ' ένα σπίτι Ελβετικού ρυθμού, είδα τον Πατριάρχη, και
φαίνουνταν σα να φοβάται τους Τούρκους, να σέβεται τους
Ρώσους, και να μην του πολυαρέσει να μπλέκει με τους
Έλληνες. Αλλά και σα να μην πρέπει να τα χαλάσει με κανένα.
Δεν είδα το μέγα Λογοθέτη· θα είναι κανένας κύριος με
φράγκικα. Ο Μέγας Χαρτοφύλαξ όμως, ο μικροκαμωμένος, με τα
μακριά τα μαύρα ρούχα και τα γυαλιά του και την ποντικίσια
μύτη του και το μουστάκι και τη γυναικεία του φωνή,
ψευδίζει, και μου λέγει πράγματα βυζαντινά στο δρόμο καθώς
πηγαίναμε.
― «Αυτά τα σπίτια είναι το πολύ διακοσίων χρόνων. Να, τούτο
δω είναι του Παναγιώτη Νικουσίου, του διερμηνέως, τον
ξέρετε; Μου έδειξαν ένα σπίτι εκεί πάνω στο λόφο του
Φαναριού, και μου είπαν πως είναι πολύ παλιό. Θα είναι μόλις
τριακοσίων χρόνων. Μη νομίσετε πως τα παλαιότερας βυζαντινά
σπίτια ήταν έτσι. Ζούσαν κλεισμένες οι γυναίκες, χειρότερα
από τις Τούρκισσες· ένα δυο παράθυρα μικρά, και όλο το άλλο
τοίχος.. ..»
― «Ναι, τέτοιο είναι του Μπάμπουρα ή Φλάμπουρα το σπίτι,
στο Μελένικο. Το είδα· λεν πως είναι 500 χρόνων».
― «Οι δρόμοι αυτοί είναι οι ίδιοι των Βυζαντινών. Οι
Τούρκοι δεν τους έχουν αλλάξει. Αυτός όμως ο μεγάλος δρόμος·
του Φαναριού, βλέπετε, είναι έξω από τα τείχη· πριν ήταν
θάλασσα εδώ· ύστερα έγινε και ο δρόμος και τα σπίτια τούτα.
Δεν ήταν όμως έτσι στρωμένοι οι δρόμοι, ήταν στρωμένοι με
μεγάλες πέτρες. Θα σας δείξω ένα πλακόστρωμα τέτοιο έξω από
τα τείχη, στο δρόμο της Σηλυμβρίας. Τον έστρωσε, λέγουν, ο
Ιουστινιανός».
― «Τι είναι, δω;»
― «Α, αυτό είναι έμβολος».
― «Δηλαδή;»
― «Σκεπαστή αγορά, με θολωτά καμαρωτά ταβάνια, καθώς
βλέπετε, η μόνη που μας απέμεινε· μοναδικό δείγμα τέτοιου
χτιρίου. Οι Τούρκοι αυτούς τους έμβολους μιμήθηκαν κ' έκαμαν
τα παζάρια τους. Τίποτε δεν ανεκάλυψαν οι Τούρκοι· όλα τα
έχουν πάρει από κείνους, αρχιτεκτονική, υδραγωγεία, κάστρα,
δρόμους. Εδώ κοντά είναι και η παλαιότερη από τις εκκλησίες
που μένουν ακόμη όρθιες στην Πόλη. Την έχουν κάμει και αυτήν
τζαμί οι Τούρκοι».
Από το παλιό γεφύρι γύρισα στο Πέρα· στο δρόμο πουλούσαν, σε
καλαθάκια, χαμοκέρασα, σμέουρα, φραγκοστάφυλα και βερύκοκα.
Άλλοι πουλούσαν παγωτά του δρόμου και λεμονάδες παγωμένες,
γιατί ήταν μεγάλη ζέστη.
***
Ύστερα πήγα στο Ζάππειο. Είναι κει για την τελετή ο
Πατριάρχης και η Πρεσβεία· και η Σύνοδος, σε δυο αράδες,
δεξιά κι αριστερά τους. Ο άλλος κόσμος είναι, χαμηλότερα
καθισμένος, αναρίθμητος, στολισμένος και ανακατωμένος. Τα
κορίτσια τραγούδησαν από μακριά, σ' ένα μέρος μισοφωτισμένο
από κίτρινα παραπετάσματα. Τραγουδούσαν οι Ελληνίδες, οι
βυζαντινές· ένοιωθα πως ήταν δροσερές και καλοκαμωμένες οι
αδερφές μου αυτές. Και η κόρη εκείνη της Ιωνίας εδώ
ανατράφηκε· είναι το μεγαλύτερο σχολείο των κοριτσιών του
Γένους. Την είδα μια στιγμή ανάμεσα στον κόσμο, μαυροφόρα
και χλωμή, σαν την Παναγία στον τάφο του Γιου της.
***
Τότε με πήραν οι γνώριμοι μ' ένα καΐκι στο Βόσπορο, και
τράβηξα κουπί. Περάσαμε ανάμεσα σε παλάτια, σπίτια και
περιβόλια. Είναι πάρα πολύ η ζωή που γεμίζει αυτά τα μέρη
και δεν έχω καιρό να ξεκαθαρίσω τις καλλονές από τα ξένα
βάρη, από τα φράγκικα και ασιατικά στολίδια. Το βράδι-
βράδι μόνο, όταν βασίλεψε ο ήλιος κ' έγιναν όλα λεπτότερα
και περασμένα, και μαλάκωσε το φως, και μεγάλωσαν οι ίσκιοι,
οι καλλονές αυτές καθάρισαν μόνες τους και στέκουνταν σαν
ανάγλυφα μπροστά μου. Διά μιας κοίταξα κατά την Ασία· είχαν
ανάψει και άστραφταν όλα τα γυαλιά της Χρυσοπόλεως.
***
Έφαγα σ' ενός το σπίτι που πάντα, μόλις τα πιάσει, χαλνά τα
πράγματα που μαρέσουν, ξεσκεπάζει σκεπασμένα κάλλη, και τα
λόγια του με κρυώνουν. Μ' έκαμε και συλλογίστηκα πρώτα έναν
που μ' άρεσε, και τώρα τον καταφρονούν όλοι, κι αυτός.
Ύστερα, με τα ανόητα χτυπήματά του, γκρέμισε έναν που
πίστευα πως τα λόγια του ήταν αληθινά. Και αργότερα, στο
θέατρο, που μια έπαιζε με όλου του κορμιού τη δύναμη τον
γυναικείο έρωτα, αυτός έλεγε με ηρεμία πως το στόμα της
είναι πολύ μεγάλο.
***
Πέρασαν τα μεσάνυχτα, και τώρα χορεύουν μέσα μου χορό
σατανικό, όλες οι ταραχές της μέρας. Η μια, κουτρώντας με
την άλλη, την ανάβει περισσότερο, και τσούζουν και καίουν σα
λαβωματιές, και όλο ξετρελλαίνουνται και ζωντανότερες
γίνονται, και θέλει η κάθε μια να γεμίσει τον κόσμο και τις
άλλες να τις πνίξει. Κοντεύει να φέξει η αυγή και να χαράξει
άλλη μέρα, κ' εγώ μένω άγρυπνος, με μια θέρμη υπεράνθρωπη,
και τόσο σκληρός που ο ύπνος δε με πιάνει.
***
Πώς ξέρουν και μπερδεύουν τη ζωή οι άνθρωποι! Θα ήταν τόσο
απλό χωρίς αυτούς, και τόσο βαθύτερη, και τόσο πιο αληθινή!
Θα ήμουν σαν το κύμα, θα ήμουν σαν το χορτάρι και σαν τον
άνεμο και σαν το βράχο. Δεν είμαι άνθρωπος, αφού οι άνθρωποι
δε μ' αρέσουν. Μα ενώ έπρεπε να είμαι κάτι άλλο, έχω του
ανθρώπου τη μορφή, και όλα τα πράματα με αναγκάζουν να πάγω
στη θέση μου, να κάνω τον άνθρωπο, να ζω σαν άνθρωπος, να
είμαι άνθρωπος.
***
Παθαίνουμαι στην Πόλη· αν και δεν ενδιαφέρει τους άλλους,
όμως παθαίνουμαι· πρέπει να έβγω απ' αυτή την πυρωμένη
κατάσταση και να νοιώσω τι θέση έχω στην Πόλη ... Θα ιδώ την
Πόλη, το πρωί, από τον Άγιο Στέφανο.
***
Πρωί ― πρωί ήμουν εκεί, κι από το χωριό πήγα στους λόφους,
όπου έχουν χτίσει οι Ρώσοι το μνημείο τους για τη νίκη του
1878. Από κείνους τους λόφους φαίνουνται κάπου κάπου,
μακριά, ύστερ' από τα κίτρινα χωράφια, στην καταχνιά της
ζέστης, ο τοίχος της Πόλης, οι πύργοι, και μερικοί σβησμένοι
μιναρέδες. Ας φύγουν μιαν ώρα αρχήτερα οι Τούρκοι, γιατί δεν
μπορώ να νοιώθω από πάνω μου, σα Μοίρα, τη Σλαυική επιδρομή.
Ας πάρουν δεύτερη φορά την Πόλη, ας την πάρουν Σλαύοι,
όποιος άλλος θέλει, για να έρθει γρηγορώτερα η μέρα που θα
την ξαναπάρουμε μεις. Γιατί θα ζήσει το Γένος ως εκείνη την
ημέρα. Ίσως νοιώσουν τίποτα οι Έλληνες, άμα καταλάβουν πως
την πήραν δεύτερη φορά ξένοι. Κι αν είναι ν' αποκοιμηθούν οι
νυσταγμένοι, μόλις δουν στην Πόλη χριστιανούς, κι ορθόδοξους
μάλιστα, τότε ας πάγει να πνιγεί το Γένος μας στα νερά της
Άσπρης θάλασσας. Αρκετά ζήσαμε, κι αν δεν μπορούμε να
επιθυμήσουμε τίποτε άλλο, παρά μια βρωμοζωή, καλλίτερα να
μην υπάρχουμε.
Είναι σκληρή η ιδέα πως χάνεται η Πόλη, αλλά δε με ταράζουν
βυζαντινά όνειρα τόσο, όσο η γνώση πως είτε έχουμε είτε δεν
έχουμε την Πόλη, είμαστε μέτριοι, ψόφιοι, κακομοιριασμένοι,
κοιμισμένοι και μέτριοι, μέτριοι. Οι λέξεις «Να πάρουμε την
Πόλη», είναι σύμβολο, που δεν σημαίνει «Να ξαναφτειάσουμε τη
βυζαντινή αυτοκρατορία», αλλά «Να είμαστε δυνατοί».
Πρέπει να νοιώθω την Πόλη, όπως πρέπει να νοιώθω την αρχαία
Ελλάδα. Δε σημαίνει πως πρέπει να γίνουμε αρχαίοι Έλληνες,
ούτε Βυζαντινοί. Σημαίνει πως πρέπει να ξέρω την περασμένη
μου ζωή, να μη λησμονώ τα παλιά καλούπια που μπόρεσε να
εύρει ο Ελληνισμός για να γίνει κράτος ανάμεσα στα κράτη,
και ξανοίγοντας όσο μπορώ την τωρινή ζωή μου, να ξεκαθαρίζω
το δρόμο, να εύρω το νέο τόπο που θα διαλέξει ο Ελληνισμός
για να γίνει κράτος δυνατό.
***
Το μεσημέρι είχα φτάσει στα τείχη απ' έξω από την Πόλη· ο
πρώτος πύργος είναι μαρμαρένιος, και πλένει τα πόδια του
γλυκά η θάλασσα. Καλοί είναι οι Τούρκοι που άφησαν και δεν
εχάλασαν τα τείχη και τους πύργους. Και δούλεψε μόνη, όσο
θέλησε, η πολυκαιρία. Πίσω, προς την Πόλη, είναι ο μεγάλος
τοίχος με τους μεγάλους τετράγωνους πύργους, αραιά
χτισμένους. Μπροστά είναι ο δεύτερος τοίχος, μικρότερος, με
μικρότερους και πυκνότερα χτισμένους πύργους στρογγυλούς.
Και πιο μπροστά είναι το χαντάκι· ο όχτος του φαίνεται σαν
τρίτος τοίχος, χαμηλότερος. Σε πολλά μέρη το χαντάκι γέμισε
χώμα, και οι άνθρωποι έχουν φυτέψει μέσα ζωηρούς
λαχανόκηπους. Στα τείχη επάνω φυτρώνουν δέντρα και
χαμόκλαδα, που οι ρίζες τους χώνουνται στο ασβέστι,
αναμεταξύ στις πέτρες, σα να πεισμάτωσαν να διαλύσουν και
καλά τους τοίχους. Πότε θα νικήσει τάχα τα βυζαντινά κάστρα
η ζωή; Προχώρεσα και ηύρα την πρώτη πόρτα, και ύστερα άλλη,
και ως στον Κεράτειο κόλπο άλλες πέντε· απ' αυτές τις πόρτες
βγαίνουν από την Πόλη οι δρόμοι οι μεγάλοι, προς όλα τα
θέματα της Ευρώπης. Είδα και κείνη την αγιασμένη πόρτα, που
κοντά εκεί πολέμησε κ' έπεσε ο τελευταίος Κωνσταντίνος.
***
Αριστερά ήταν ένα νεκροταφείο απέραντο των Τούρκων, με
φουντωτά, πυκνά, βαθυπράσινα κυπαρίσσια. Κοίταξα πίσω, και
είδα χαμηλά τη θάλασσα, βαθειά μεσημεριάτικα βαμένη, ανάμεσα
στα τείχη και στα κυπαρίσσια. Κοντά στο δρόμο ήταν ένας
τάφος, χαμόκλαδα γεμάτος και χορτάρια σκονισμένα, και είχε
γύρω κάγκελα και κυπαρίσσια· μόλις μπήκα μέσα, ξαφνίστηκε
και ούρλιασε ένας σκύλος άγρια· σταμάτησα, και με
κατεβασμένη την ουρά ο σκύλος έφυγε. Ήταν μέσα στα χαμόκλαδα
και στα χορτάρια πέντ' έξη βαμένες στήλες, με σαρίκια,
όρθιες, αλλά γερμένες λίγο από διάφορες μεριές. Εκεί είναι
θαμένος ο Αλή Πασσάς από το Τεπελένι. Πάρα πέρα,
τριγυρισμένη από τα Τούρκικα απέραντα νεκροταφεία, είναι η
Ζωοδόχο Πηγή, εκεί που ζωντάνεψαν τα ψάρια που τηγάνιζε ο
καλόγερος στις 29 του Μάη του 1453, ημέρα Τρίτη. Όταν γύρισα
απ' αυτού, ανέβηκα και περπατούσα επάνω στον τοίχο· μέσα
κοίτουνταν η Πόλη, απέραντη, μπερδεμένη με τη ζωή και γεμάτη
σπίτια· απ' έξω ερημιά και νεκροταφεία· απότομα κόβεται η
ζωή. Από μέσα οι Γύφτοι έχουν κολλήσει στους τοίχους τα
σανιδένια χάρβαλά τους, που τα στολίζουν τενεκέδες. Έβλεπα
κάτι στενές αυλές, βρώμικες, και ήταν μέσα στιβαγμένες
γύφτισσες μισόγυμνες, και γυφτόπουλα κουρελιασμένα. Απ' έξω
από τον τοίχο σκύλοι κοιμώνταν στο ρίζωμα των ρημαγμένων
πύργων, κι άλλοι περιδιάβαζαν σαν πεινασμένοι· άλλοι έχωναν
μ' απελπισία τη μούρη τους μες στα σκουπίδια και γύρευαν
φαγί, ανταμωμένοι με τα κοράκια. Κάποτε περιδιάβαζε και
κανένας Γύφτος, γυρεύοντας κουρέλια ή θησαυρούς. Σηκώνουνταν
αγριοπερίστερα κάποτε, καθώς περνούσα. Κάργιες φτερούγιζαν
πολλές μαζί, φωνάζοντας πάντα. Από ψοφίμια, τα σκουπίδια και
τα κουρέλια που σύναζαν τους σκύλους και τα όρνια, έβγαζε η
μεσημεριάτικη λάβρα μια βρώμα θεόρατη. Ο ήλιος είχε πιει το
ζουμί των χορταριών, και αφού τάφησε ξερά, τα έκαψε ύστερα.
Κάτι κακομοιριασμένα χαμόκλαδα ξεροψήνουνταν στον ήλιο, και
πάντα με δρόσιζε κανένα βαθύ κυπαρίσσι, μέσα ή έξω από τον
τοίχο. Κατέβηκα πάλι έξω, και από μια μεγάλη πόρτα μπήκα
στην Πόλη. Από κει βγαίνει ο δρόμος που πάει στην
Αδριανούπολη, και ο δρόμος αυτός μέσα στην Πόλη, τη
διαπερνά, και από το ψήλωμα παίρνει τις ράχες των λόφων και
πάγει κάτω. Πήγα στο Κεχριέ τζαμί, άλλοτε εκκλησία, που στον
πρόναο έχουν αφήσει οι Τούρκοι τα μωσαϊκά. Έχουν ανοιχτά
χρώματα, πολλή ζωή και όχι πολύ σωστήν ανατομία. Τα άλλα
ψηφιδωτά της εκκλησίας τα χάλασαν οι Τούρκοι, αλλά ο χότζας
λέγει πως τα χάλασε η πυρκαϊά. Από κει φαίνεται ψηλότερα έν'
άλλο τζαμί, μεγάλο, μαυρισμένο από την πολυκαιρία και
ραγισμένο από τους σεισμούς, κλειστό και με γυαλιά και
παράθυρα σπασμένα. Παλαιά σπίτια, σχεδόν ακατοίκητα, παλαιοί
δρόμοι, πεσμένοι τοίχοι, ερημιά και ανωμαλία, τέτοιο είναι
το μέρος εκείνο. Πήρα ένα δρόμο κατηφορικό κοντά στον τοίχο
και από μέσα, ως που έφτασα σ' ένα παλάτι όμορφο, του
Πορφυρογέννητου, χτίριο βυζαντινό. Άλλο από εκκλησία, μεγάλο
σπίτι βυζαντινό άλλοτε δεν είδα. Για να φανεί από την άλλη
του πλευρά, πέρασα, από μια ξύλινη σκεπαστή είσοδο, από μιαν
αυλή γεμάτη γυαλιά σπασμένα, χώματα, σανίδια και κάρβουνα·
δεξιά, κοντά στα τείχη, ήταν ένας φούρνος πυρωμένος κ'
έφτειαναν μπουκάλες, εργάτες που ψήνονταν κ' έλυωναν στην
ανθρακιά. Αφού πέρασα την αυλή είδα το χαριτωμένο παλάτι,
ολόκληρο, σχεδόν κολλημένο στο μεγάλο τοίχο. Είχε δυο
πατώματα και δυο σειρές καμαρωτά παράθυρα. Το επάνω πάτωμα
εφτά και το κάτω έξ. Το ισόγεια είχε στην αράδα έξ καμαρωτές
πόρτες. Ο τοίχος ήταν στολισμένος με κεραμιδένια σχέδια.
Βυζαντινές πριγκήπισσες και βασιλιάδες ξύπνησαν πάλι μέσα
μου. Από το δεύτερο πάτωμα έβγαινε στον πρώτο πύργο του
τοίχου μια βασιλοπούλα και, επειδή ήταν αντηλιά πολλή, είχε
ανοίξει το χέρι της, σα στέγη, από πάνω από τα μάτια της,
και κοίταξε έξω από την Πόλη, πέρα.
***
Πάλι βγήκα έξω από τα τείχη. Πάλι, νεκροταφείο τούρκικο με
κυπαρίσσια ήταν απέναντι μου. Πάνω σε μια πλάκα τάφου ήταν
ξαπλωμένος ένας σκύλος, σαν ανάγλυφο. Πέρασα, ήταν
καταπράσινος ο τόπος από άλλα δέντρα. Δεξιά είδα μιαν άλλη
θάλασσα, τον κόλπο τον Κεράτειο. Οι πύργοι ήταν πολυγωνικοί
κι ο τοίχος μονός, τώρα, ψηλός και καλοχτισμένος· πέρασα
αρκετά μακριά από τους πύργους του Ισαακίου Αγγέλου και του
Ανεμά, επειδή ανάμεσα στο δρόμο και στον τοίχο, σε κείνο το
μέρος, φυτρώνουν περιβόλια. Ένα δυο σπίτια ξύλινα, σαν
κυψέλες γεμάτες ανθρώπους, ήταν κολλημένα στον τοίχο. Κι
από την τελευταία πόρτα, προτού φτάσω στη θάλασσα, μπήκα
πάλι στην Πόλη. Πέρασα το Γαλατά, τη Βλαχέρνα, το Φανάρι, σ'
έναν ατέλειωτο δρόμο, και τα πόδια μου πονούσαν. Το σώμα μου
έκαιε και αγέρας δε φυσούσε.
Κοίταξα όλα τα μαυρισμένα σπίτια, για να ιδώ αν είναι
βυζαντινά και να ποτιστώ από τον τύπο τους, αλλ' ήμουν
κατακομένος, τα μάτια μου πονούσαν κ' έτσουζαν και μου
ήρχονταν να πέσω.
Είμαι όλος άρνηση στην Πόλη και αντιλογία. Η διήγηση των
άλλων για την Πόλη μου χαρίζει χίλια δώρα και δεν τα
δέχουμαι. Η φράση, που την ακούω από μικρός, «Θα πάρουμε την
Πόλη», μου λέγει ψέματα. Η Πόλη δεν είναι η Χάλκη, η
Πρίγκηπο, τα Θεραπιά, δεν είναι τα Γλυκά Νερά της Ασίας. Η
Πόλη δεν είναι οι δερβίσηδες, που άλλοι γυρίζουν σα σβούροι,
άλλοι ουρλιάζουν σα λύκοι. Δεν είναι οι χοτζάδες, οι
χαμάληδες, οι χανούμισσες, ούτε η πολύχρωμη ανακατωσούρα,
που αρέσει μερικών ζωγράφων. Η Πόλη δεν είναι ο Σουλτάνος,
το Γιλδίζ, το προσκύνημα, και τα παλάτια του στο Βόσπορο,
και οι θησαυροί του στο Σταμπούλ. Ούτε οι Αρμένηδες, ούτε οι
Λεβαντίνοι. Η Πόλη δεν είναι ίσως ούτε καν οι Έλληνες οι
τωρινοί με το εμπόριό τους, ούτε οι Ελληνίδες που περιφέρουν
την παχουλή τους χάρη και τα στολίδια τους στο Σταυροδρόμι,
στα θέατρα και στα καφενεία. Ακόμης λιγώτερο είναι η
Πρεσβεία και το Προξενείο, που έχουν μεταφερθεί εκεί με
άπειρη πεζότητα και γραφειοκρατική ανοστιά από την Ελλάδα. Η
Πόλη είναι άραγε πια και το Οικουμενικό Πατριαρχείο;
Πήγαινα κάθε μέρα στο Φανάρι και στην Πόλη την καθαυτό, κ'
εκεί έπαιρνα ό,τι εύρισκα δικό μου. Την Αγιά Σοφιά, με το
Σταυρό που έκαμα την έκαμα δική μου, την πήρα πίσω τη Μεγάλη
Εκκλησιά. Τις εκκλησιές, τις πέτρες και τους πύργους, τα
φίλησα, τα τείχη τα αγάπησα μέσα στο λιοπύρι του μεσημεριού.
Και σκληρά σκληρά στάθηκα στους ρωσικούς τους λόφους του
Άγιου Στέφανου, εκεί που δεν είναι άλλο καλλίτερο μέρος για
να σταθεί το Γένος όλο, να κοιτάζει την παρμένη Πόλη.
Σκληρότατα οι Ρώσοι ξεδιάλυσαν τα όνειρά μου τα βυζαντικά
και μ' έδεσαν αλύπητα με την τωρινή κατάστασή μου. Η Πόλη,
δεν είναι η Πόλη όπως την ήξερα· είμαι ε γ ώ. Δεν υπάρχει
πια η Πόλη. Στην Πόλη ξύπνησαν και άναψαν μέσα μου όλες οι
παλιές οι ταραχές μου και αποκάηκαν, και δεν απόμεινε μέσα
μου παρά η στάχτη.
Ήμουν κουρασμένος και ψυχρός, και κοίταζα με απονιά την
Πόλη, όταν έβγαινε το πλοίο μου από το Βόσπορο· και ίσως
ήμουν έτοιμος να θελήσω μεγάλα έργα ελληνικά για τα ερχόμενα
χρόνια.
0 comments