Τα μέτωπα που έχει ανοίξει ο Ερντογάν και ιδιαίτερα εκείνο της Συρίας, ελάχιστα ισοφαρίζονται από τον «ξαφνικό έρωτα» του ΥΠ.ΕΞ. των ΗΠΑ διά στόματος Πομπέο
Η άφιξη της τουρκικής αντιπροσωπίας στην Αθήνα σήμερα, με στόχο την επανέναρξη των συζητήσεων για τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (παρότι με τέτοιο κλίμα προκλήσεων δεν έχει και πολλούς θαυμαστές στην Ελλάδα), η αλήθεια είναι πως για τους Έλληνες επιτελείς δεν έχει “άρωμα” αισιοδοξίας, αφού αναμένεται να κινηθεί στο ίδιο πλαίσιο διαφορών όπως και τις προηγούμενες φορές που οι αντιπροσωπίες Ελλάδας-Τουρκίας βρέθηκαν πρόσωπο με πρόσωπο. Η διάρκεια και η επιμονή της Άγκυρας να αμφισβητεί το ελληνικό έδαφος και την ελληνική κυριαρχία σε νησιά του Ανατολικού Αιγαίου μέσω των υπερπτήσεων, η άρνηση υφαλοκρηπίδας και αιγιαλίτιδας ζώνης 12 ναυτών μιλίων, ο αφοπλισμός των νησιών μας και η περικύκλωση της κυπριακής ΑΟΖ σε απομόνωση από την ελληνική δεν είναι τα μόνα θέματα.
Τα μέτωπα που έχει ανοίξει ο Ταγίπ Ερντογάν, και ιδιαίτερα εκείνο της Συρίας, όπου πλέον οι σχέσεις με όλους και όχι μόνο με τη Ρωσία, αλλά και με τον Άσαντ και με το Ιράν και με τους Κούρδους, γίνονται οριακές, ελάχιστα ισοφαρίζονται από τον “ξαφνικό έρωτα” του ΥΠ.ΕΞ. των ΗΠΑ διά στόματος Πομπέο. Οι ΗΠΑ έφυγαν από τη Συρία εξαιτίας της Τουρκίας, και ακόμη κι αν τώρα για χάρη της Τουρκίας θα ήθελαν να επιστρέψουν, είναι αμφίβολο το εύρος αυτής της επιστροφής, με τη Ρωσία να έχει το πάνω χέρι στην περιοχή. Από την άλλη, το ελληνικό Πεντάγωνο επιβεβαιώνει κινήσεις, μέσω των συστημάτων ελέγχου που έχει, δυνάμεων της Τουρκίας, τόσο από τη Στρατιά του Αιγαίου προς το Ιντλίμπ, όσο και από την 1η Στρατιά στην Ανατολική Θράκη και απέναντι από τον Έβρο και το Δ’ Σώμα του ελληνικού Στρατού, προς τα σύνορα της Συρίας. Από μόνο του το γεγονός δε λέει και πολλά. Συνήθως αυτή την εποχή, λόγω των πλημμυρικών φαινομένων στην Ανατολική Θράκη, πολλά τουρκικά μηχανοκίνητα συστήματα είναι “παροπλισμένα”, οπότε στέλνονται ως εξτρά δυνάμεις στα σύνορα με τη Συρία. Αλλά και η εικόνα στη Λιβύη, για τον εκλεκτό της Τουρκίας, Σάρατζ, δεν είναι καλύτερη, με τον Χαφτάρ να ελέγχει εκτός Τρίπολης το 70 % των εδαφών της χώρας πλέον.
Οπότε, όλα αυτά πρακτικά σημαίνουν ενδεχομένως δύο εκ διαμέτρου αντίθετες καταστάσεις: 1) Είτε η Τουρκία θα καθυστερήσει σχεδιασμούς και στρατηγικές για έρευνες και προκλήσεις στην Ανατολική Μεσόγειο, από τον άξονα “σύμπλεγμα Καστελόριζου έως νότια της Κρήτης και στην κυπριακή ΑΟΖ”, 2) είτε θα επιταχύνει τις προκλήσεις (η κυπριακή ΑΟΖ είναι το μεγάλο “φαβορί”, όπως και το σύμπλεγμα στο Καστελόριζο), ως “φυγή προς τα εμπρός” σε περίπτωση αδιεξόδου στα άλλα μέτωπα, ιδίως σε αυτό της Συρίας, και για εντυπώσεις στο εσωτερικό της Τουρκίας, αλλά και για ισοφάριση τυχόν απωλειών στο θέμα του ζωτικού χώρου.
Η Τουρκία φαίνεται εν πολλοίς να καθορίζεται από ένα αντεστραμμένο “γεωπολιτικό τρίγωνο” Λιβύης-Συρίας-Κύπρου. Ζωτικής σημασίας η Συρία με τους Κούρδους στο μαλακό υπογάστριο της Νοτιοανατολικής Τουρκίας. Ζωτικής σημασίας η Κύπρος για τη θαλάσσια έξοδο στην Ανατολική Μεσόγειο, και η Λιβύη για επέκταση στη Μεσόγειο και πίεση από τα νότια της Ελλάδας και του Αρχιπελάγους του Αιγαίου. Τυχόν εγκατάλειψη της Λιβύης είναι το μικρότερο κακό για αυτήν. Άνοιγμα μετώπου στην Κύπρο τώρα θα ισοδυναμούσε με ρίσκο “ασκού του Αιόλου” στα νότια σύνορά της με τη Συρία και ειδικά το κουρδικό στοιχείο. Ενασχόληση αποκλειστικά με τη Συρία θα σήμαινε χρόνος για πρωτοβουλίες σε Κύπρο και Ελλάδα, αρκεί να βγούμε από τις αυταπάτες μας ότι “μπόρα είναι και θα περάσει”. Νίκη όμως στη Συρία θα σήμαινε γρήγορα μια αχαλίνωτη στροφή της Τουρκίας σε Ανατολική Μεσόγειο, ιδίως προς Κύπρο και Ελλάδα. Ομοίως ήττα στη Συρία θα σήμαινε την ίδια στροφή αλλά πιο περιορισμένης μορφής, ώστε να “ισοφαρίσει” τις εντυπώσεις, αλλά με ρίσκο να υποστεί πανωλεθρία σε πολλαπλά μέτωπα.
Την ίδια ώρα προκαλεί εντύπωση ο τρόπος που κορυφαία ελληνικά ΜΜΕ, έντυπα και ηλεκτρονικά, “λανσάρουν” την είδηση πως η Ελλάδα «βρίσκεται σε αναμονή για την επικείμενη ανάρτηση από τον ΟΗΕ των συντεταγμένων θαλάσσιας δικαιοδοσίας που ορίζει το τουρκο-λιβυκό μνημόνιο, το οποίο υπεγράφη στις 27 Νοεμβρίου 2019 από την Άγκυρα και την κυβέρνηση του Φαγέζ αλ Σάρατζ στην Τρίπολη. Σύμφωνα με την “Καθημερινή της Κυριακής”, «αυτή η απολύτως αναμενόμενη εξέλιξη προκαλεί ευλόγως ανησυχία στην Αθήνα, η οποία προετοιμάζεται για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει. Υπενθυμίζεται ότι αξιωματούχοι της Άγκυρας έχουν δηλώσει δημοσίως ότι, μετά την ανάρτηση στην αρμόδια διεύθυνση του ΟΗΕ, ανοίγει ο δρόμος για έρευνες σε περιοχή που περιλαμβάνει τα νότια της Κρήτης».
Θυμίζουμε στους αναγνώστες μας πως τόσο ο “πατέρας” της ελληνικής ΑΟΖ, Θεόδωρος Καρυώτης, όσο και ο έγκριτος δημοσιογράφος στις ΗΠΑ Μιχάλης Ιγνατίου, μιλώντας στις “Αντιθέσεις” της “ΚΡΗΤΗ TV”, είχαν τονίσει εμφατικά πως ο ΟΗΕ είναι υποχρεωμένος ό,τι του αποστέλλεται επισήμως να το πρωτοκολλά στις αρμόδιες υπηρεσίες του και να το αναρτά στις επίσημες σελίδες του χωρίς να υπεισέρχεται στην ουσία του. Το κρίσιμο εδώ είναι αν και τι επίσημο έχουμε στείλει εμείς στον ΟΗΕ, ως αντίκρουση με χάρτες, συντεταγμένες και παραπομπές στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας. Διαφορετικά δημιουργούνται συνεχώς αρνητικά δεδομένα σε βάρος μας και μάλιστα χωρίς αμφισβήτησή τους ανάλογη από εμάς, στη βάση του εθιμικού δικαίου, που όμως και αυτό είναι τμήμα του Διεθνούς Δικαίου.
Να έχουμε υπόψη μας ότι, με βάση τις γεωγραφικές ακροβασίες στις οποίες έχει προχωρήσει η Άγκυρα προκειμένου να κατορθώσει να επιτύχει τη συνάντηση της τουρκικής με τη λιβυκή ΑΟΖ (παρότι δεν είναι ούτε απέναντι, ούτε συνορεύοντα παράκτια κράτη), σε ένα σύνορο μόλις 29,7 χιλιομέτρων, το νησί της Κρήτης έχει περιορισμένη επήρεια, καν υφαλοκρηπίδα ανατολικά, η Κάσος, η Κάρπαθος και η Ρόδος την ελάχιστη δυνατή, και μικρότερα νησιά, όπως το Καστελλόριζο, εντελώς ανύπαρκτη επήρεια. Αντιθέτως, προκειμένου να επιτευχθεί η οριοθέτηση αυτή, έχουν χρησιμοποιηθεί τουρκικές ακατοίκητες βραχονησίδες, στις οποίες και έχει αποδοθεί πλήρης επήρεια για τον καθορισμό ΑΟΖ.
“Κλειδί” η επήρεια για το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου και την Ανατολική Μεσόγειο
Είναι προφανές λοιπόν ότι, για να καταφέρει η Τουρκία να αυξήσει το εύρος της στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου και ιδίως στο κρίσιμο νότιο-νοτιοανατολικό τμήμα του, ώστε να αυξήσει και τον ζωτικό χώρο της στην Ανατολική Μεσόγειο, πρέπει να εξαφανίσει όπου εκτιμά ότι την παίρνει, να σπείρει αμφιβολίες ή να μειώσει αλλού την επήρεια των νησιών μας ή και την εξαφάνιση της υφαλοκρηπίδας τους (που είναι γεωλογικής υφής όρος που παράγει νομικά αποτελέσματα) και την ΑΟΖ (που είναι νομικής υφής όρος) τους. Να προσέξουμε, λοιπόν, ότι η Τουρκία, αλλά όχι μόνο η Τουρκία, αλλά και οι ΗΠΑ, η Γερμανία και η Αγγλία, ακόμη κι όταν αποδέχονται (η πρώτη μερικώς) την ύπαρξη ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας για τα νησιά της Ελλάδας, για την επήρειά τους αποφεύγουν οποιαδήποτε συζήτηση (η πρώτη δεν τη δέχεται καν).
Ένας χρήσιμος μικρός οδηγός όρων
Επειδή τις επόμενες ημέρες θα έχουμε μια ακατάσχετη φιλολογία, με χρήση όρων που μπορεί να εμφανίζονται ως αχταρμάς, ακόμη και σκόπιμης επικοινωνιακά παραπλάνησης, σας θέτουμε υπόψη σας μερικά κρίσιμα θέματα, όπως δύο ειδικοί του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας, ο ομότιμος καθηγητής στο Πάντειο Γρηγόρης Τσάλτας, και ο λέκτορας στο ΑΠΘ στο ίδιο αντικείμενο και συγγραφέας του μοναδικού βιβλίου στα Ελληνικά για την ΑΟΖ από το 1986, ο Βενιαμίν Καρακωστάνογλου, τα διατύπωσαν περιληπτικά στις “Αντιθέσεις” της “KΡHTH TV”:
«1) Η Ελλάδα έχει 15.500 χιλιόμετρα ακτογραμμής, άρα ο υπολογισμός του συμπλέγματος του Καστελόριζου δε γίνεται μεμονωμένα για αυτό, με όλη την ακτογραμμή της Τουρκίας. Είναι σκόπιμο λάθος, από όποιους γίνεται και εντός Ελλάδας η ανόμοια σύγκριση.
2) Η Ελλάδα, σε σύνολο 149 παράκτιων χωρών παγκοσμίως, είναι 149η, τελευταία δηλαδή στην άσκηση των δικαιωμάτων της έτσι όπως απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας.
3) Με βάση το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, όλες οι παράκτιες χώρες έχουν «συνορεύουσα ζώνη» και ζώνη επιπλέον 12 ναυτικών μιλιών πέραν της αιγιαλίτιδας ζώνης (δηλαδή 24 ναυτικά μίλια), όπου ασκεί κανείς φορολογική, δασμολογική, υγειονομική και ενάλιων αρχαιοτήτων αρμοδιότητα.
4) Στη συνέχεια έχουμε υφαλοκρηπίδα για τον βυθό και το υπέδαφος μέχρι τα 200 ναυτικά μίλια (γεωλογικός όρος).
5) Και έχουμε ΑΟΖ που καλύπτει τα υπερκείμενα ύδατα (κυρίαρχο θέμα για αλιεία).
6) Όλα τα νησιά μας (δε γίνεται κανένας διαχωρισμός μικρών ή μεγάλων, καν αναφορά σε βραχονησίδες στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, και εκτός από νησιά η αναφορά που γίνεται είναι σε βράχους: «rocks»), που είναι και κατοικημένα ή και κατοικήσιμα, έχουν δικαίωμα σε ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα, δικαίωμα που στερούνται μόνο τα «μη κατοικήσιμα».
7) Παρ’ όλα αυτά, οι «βράχοι» και τα «μη κατοικήσιμα» έχουν πλήρη δικαιώματα από το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας σε αιγιαλίτιδα και συνορεύουσα ζώνη (συνολικά 24 ν.μ.). Δηλαδή στον στενό πυρήνα της κυριαρχίας ενός κράτους.
8) Όταν αναφερόμαστε σε ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα μιλάμε για άσκηση κυριαρχικών δικαιωμάτων.
9) Αιγιαλίτιδα ζώνη, εθνικός εναέριος χώρος είναι άσκηση κυριαρχίας.
10) Η Τουρκία έχει 8.000 χιλιόμετρα μήκος ακτών και η Ελλάδα 15.500 χιλιόμετρα. Αν υπολογίσουμε τις ακτές των νησιών μας στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου, είμαστε 4,5 φορές και παραπάνω σε μήκος ακτών. Το μεγαλύτερο μήκος των ακτών της Τουρκίας είναι στον Εύξεινο Πόντο και τη Μεσόγειο.
11) Ο όγκος της Τουρκίας είναι εμβαδού περίπου 780.000 τετραγωνικών χλμ., έναντι 132.000 τετραγωνικών χλμ. της Ελλάδας που είναι μικτό παράκτιο-αρχιπελαγικό κράτος (για αυτό δεν έχει τις πρόνοιες αρχιπελαγικού κράτους). Αλλά ούτε αυτό, ούτε το ποιος είναι πιο οικονομικά αδύναμος παίζει ρόλο για τον όποιο υπολογισμό της κατανομής των θαλάσσιων ζωνών - δεν είναι αυτά συναφής περίσταση. Συναφής περίσταση και αναλογικότητα είναι, όπως λέει και το άρθρο 121, παράγραφος 2 του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας, το ποιος έχει τη μεγαλύτερη θαλάσσια πρόσοψη, και η Ελλάδα είτε ηπειρωτικά, είτε με τα νησιά του Αιγαίου έχει υπερδιπλάσια από της Τουρκίας πρόσοψη, άρα συντριπτική επήρεια για τα νησιά της στις θαλάσσιες ζώνες.
12) Με τη Συνθήκη των Παρισίων (1947) το σύμπλεγμα Καστελλόριζου παραχωρείται με πλήρη κυριαρχία στην Ελλάδα, οπότε τα περί αποστρατιωτικοποίησης δεν υφίστανται. Κυρίως δεν αφορούν την Τουρκία που δεν έχει υπογράψει την εν λόγω Συνθήκη.
13) Με το εύρος χωρικών υδάτων στα 6 ναυτικά μίλια, που εφαρμόζουμε από το 1931, και παρότι με το νέο Δίκαιο της Θάλασσας είναι μονομερές μας δικαίωμα, όποτε θέλουμε (παρότι θα έπρεπε να το έχουμε πράξει εδώ και 3 δεκαετίες τουλάχιστον) πάμε στα 12 ναυτικά μίλια - αυτή την ώρα με 6 ναυτικά μίλια έχουμε άσκηση κυριαρχίας στο 41% του Αιγαίου.
14) Με εύρος χωρικών υδάτων 12 ναυτικών μιλίων θα φτάσουμε στο 71,3% του Αιγαίου στην άσκηση κυριαρχίας.
15) Το υπόλοιπο 20% περίπου (εννοείται ότι 10% ανήκει στην Τουρκία λόγω επήρειας των παραλίων της) παραμένει ως διεθνή ύδατα, όμως επειδή βρίσκονται κυρίως μεταξύ ελληνικής ενδοχώρας και ελληνικών νησιών, το μεγαλύτερο μέρος αυτών θα είναι ελληνικά.
16) Το δικαίωμα των νησιών να έχουν τις ισότιμες ζώνες θαλάσσιας δικαιοδοσίας (αιγιαλίτιδα, συνορεύουσα, υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ) είναι απόλυτα κατοχυρωμένο στη Διεθνή Σύμβαση του 1982 για το νέο Δίκαιο της Θάλασσας (άρθρο 121.2), αλλά και στο εθιμικό διεθνές δίκιο που δεσμεύει απόλυτα και τα ελάχιστα κράτη που δεν υπέγραψαν ή επικύρωσαν τη σύμβαση αυτή, που αποτελεί το ισχύον διεθνές δίκαιο με καθολική αποδοχή (πάνω από 160 κρατών). Μόνο βράχοι που δεν μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινη διαβίωση ή δική τους οικονομική ζωή δε θα έχουν ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα. Δηλαδή, θα έχουν πλήρη αιγιαλίτιδα και συνορεύουσα ζώνη (ως 24 ν.μ.). Στους βράχους αυτούς δεν ανήκει το σύμπλεγμα του Καστελλόριζου, ούτε τα γνωστά κατοικημένα νησιά και νησίδες του Αιγαίου.
17) Η Τουρκία, όπως όλα τα παράκτια κράτη, δεν έχει δικαίωμα να εμποδίζει την τοποθέτηση ή συντήρηση υποβρύχιων καλωδίων και αγωγών στην υφαλοκρηπίδα της ή ΑΟΖ της. Συνεπώς, ακόμη και στις παράνομα διεκδικούμενες περιοχές ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας από την Τουρκία (ακόμη και αν συνέβαινε να τις κερδίσει από μια διεθνή δικαστική απόφαση), η Τουρκία δε δικαιούται να εμποδίσει π.χ. τον EastMed να διέλθει (άρθρο 79.2 της Σύμβασης). Μπορεί μόνο, αφού το αιτιολογήσει βέβαια, να ζητήσει να ερωτηθεί για τη χάραξη της πορείας ενός αγωγού, όχι όμως ενός καλωδίου. Προφανώς θα πρόκειται για μικρές μόνο μετατοπίσεις της πορείας ενός αγωγού, ώστε να μη συμπίπτει ή εμπλέκεται με υπάρχοντες άλλους αγωγούς, τεχνητά νησιά ή εγκαταστάσεις στην υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ. Και βεβαίως, η όποια κακόβουλη και καταχρηστική τέτοια απαίτηση θα μπορεί να ελεγχθεί με προσφυγή του θιγομένου κράτους (π.χ. Ελλάδα, Κύπρου, Ισραήλ) στα διεθνή δικαστήρια. Άρα δεν είναι απαραίτητο να υπάρχουν κοινά θαλάσσια σύνορα της κυπριακής με την ελληνική υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ, για να μπορεί να περάσουν υποθαλάσσιοι αγωγοί ή καλώδια από την Κύπρο, το Ισραήλ, την Αίγυπτο κ.λπ. προς την ελληνική υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ. Βεβαίως και θα είναι προτιμότερο και επωφελές. Αλλά και αν δεν επιτευχθεί, δε θα επιφέρει ανήκεστο βλάβη στα ελληνικά συμφέροντα. Απλώς θα δώσει στην Τουρκία προσωρινή δυνατότητα κωλυσιεργίας.
18) Πρέπει στο σημείο αυτό να επισημάνουμε κάτι σημαντικό: Η ΑΟΖ δεν εξισώνεται με την αιγιαλίτιδα ζώνη από άποψη εξουσιών και νομικού χαρακτήρα. Για το θέμα αυτό έχει χυθεί πολύ μελάνι και δόθηκαν πολλές διπλωματικές μάχες στην 3η Συνδιάσκεψη του ΟΗΕ (1973-1982) για το (Νέο) Δίκαιο της Θάλασσας. Η ΑΟΖ, ταυτόχρονα, είναι μια ζώνη που δεν ανήκει ούτε στα διεθνή ύδατα (ανοιχτή θάλασσα). Έχει δικό της ιδιότυπο, ενδιάμεσο καθεστώς (suigeneris - υβριδικό), που είναι διακριτό τόσο από την αιγιαλίτιδα ζώνη (ζώνη πλήρους κυριαρχίας με εξαίρεση μόνο το δικαίωμα αβλαβούς διέλευσης) όσο και από την ανοιχτή θάλασσα που είναι κοινόχρηστη περιοχή ισότιμη για όλα τα κράτη. Στην ΑΟΖ, ωστόσο, κυρίαρχα είναι τα οικονομικά δικαιώματα (οικονομική κυριαρχία) του κράτους και για αυτό οι ελευθερίες της ανοικτής θάλασσας δεν πρέπει να συγκρούονται ή να εμποδίζουν κάποιο από αυτά, και έτσι η ΑΟΖ ανήκει στις ζώνες εθνικής δικαιοδοσίας. Πάντως, συνυπάρχουν οι ελευθερίες όλων των κρατών για ναυσιπλοΐα, υπερπτήση και τοποθέτηση αγωγών και καλωδίων.
Στο Αιγαίο δεν υπάρχουν γκρίζες ζώνες (δηλαδή βράχοι απροσδιόριστης κυριαρχίας), πολύ περισσότερο νησίδες κατοικημένες που δήθεν δεν ανήκουν στην Ελλάδα. Τόσο η Συνθήκη της Λωζάννης, όσο και η Συνθήκη των Παρισίων του 1947 ορίζουν σαφέστατα ότι μαζί με τα μεγάλα κατοικημένα και κατονομαζόμενα νησιά παραχωρούνται στην Ελλάδα και όλες οι γειτονεύουσες ή παρακείμενες νησίδες και βράχοι.
20) Άλλωστε, και όσοι βράχοι δε θεωρούνται γειτονεύοντες εντάσσονται στο άρθρο 16 της Συνθήκης της Λωζάννης, που προβλέπει ότι η Τουρκία αποποιείται κάθε εδαφικού δικαιώματος πέραν των τριών ναυτικών μιλίων από τις ακτές της. Η Ελλάδα με διάφορους τρόπους ασκεί “διακατοχικές πράξεις” επί των περισσότερων βραχονησίδων-νησίδων που, είτε κατοικημένες (από Έλληνες) είτε ακατοίκητες, δεν αμφισβητήθηκαν ποτέ μέχρι το 1996 (Ίμια), από την περίοδο απελευθέρωσης του συνόλου του νησιωτικού συμπλέγματος του Αιγαίου από τον ελληνικό στόλο το 1912 και μετά και ως το 1947. Έτσι κατοχυρώθηκε η μακρά άσκηση κυριαρχίας στο Αρχιπέλαγος υπέρ της Ελλάδος. Άλλωστε η λογική της Συνθήκης της Λωζάννης ήταν προφανής: Η Τουρκία κρατάει τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, και η Ελλάδα τα νησιά του Αιγαίου, με εξαίρεση Ίμβρο, Τένεδο και Λαγούσες για την προστασία των Δαρδανελίων».
Η άφιξη της τουρκικής αντιπροσωπίας στην Αθήνα σήμερα, με στόχο την επανέναρξη των συζητήσεων για τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (παρότι με τέτοιο κλίμα προκλήσεων δεν έχει και πολλούς θαυμαστές στην Ελλάδα), η αλήθεια είναι πως για τους Έλληνες επιτελείς δεν έχει “άρωμα” αισιοδοξίας, αφού αναμένεται να κινηθεί στο ίδιο πλαίσιο διαφορών όπως και τις προηγούμενες φορές που οι αντιπροσωπίες Ελλάδας-Τουρκίας βρέθηκαν πρόσωπο με πρόσωπο. Η διάρκεια και η επιμονή της Άγκυρας να αμφισβητεί το ελληνικό έδαφος και την ελληνική κυριαρχία σε νησιά του Ανατολικού Αιγαίου μέσω των υπερπτήσεων, η άρνηση υφαλοκρηπίδας και αιγιαλίτιδας ζώνης 12 ναυτών μιλίων, ο αφοπλισμός των νησιών μας και η περικύκλωση της κυπριακής ΑΟΖ σε απομόνωση από την ελληνική δεν είναι τα μόνα θέματα.
Τα μέτωπα που έχει ανοίξει ο Ταγίπ Ερντογάν, και ιδιαίτερα εκείνο της Συρίας, όπου πλέον οι σχέσεις με όλους και όχι μόνο με τη Ρωσία, αλλά και με τον Άσαντ και με το Ιράν και με τους Κούρδους, γίνονται οριακές, ελάχιστα ισοφαρίζονται από τον “ξαφνικό έρωτα” του ΥΠ.ΕΞ. των ΗΠΑ διά στόματος Πομπέο. Οι ΗΠΑ έφυγαν από τη Συρία εξαιτίας της Τουρκίας, και ακόμη κι αν τώρα για χάρη της Τουρκίας θα ήθελαν να επιστρέψουν, είναι αμφίβολο το εύρος αυτής της επιστροφής, με τη Ρωσία να έχει το πάνω χέρι στην περιοχή. Από την άλλη, το ελληνικό Πεντάγωνο επιβεβαιώνει κινήσεις, μέσω των συστημάτων ελέγχου που έχει, δυνάμεων της Τουρκίας, τόσο από τη Στρατιά του Αιγαίου προς το Ιντλίμπ, όσο και από την 1η Στρατιά στην Ανατολική Θράκη και απέναντι από τον Έβρο και το Δ’ Σώμα του ελληνικού Στρατού, προς τα σύνορα της Συρίας. Από μόνο του το γεγονός δε λέει και πολλά. Συνήθως αυτή την εποχή, λόγω των πλημμυρικών φαινομένων στην Ανατολική Θράκη, πολλά τουρκικά μηχανοκίνητα συστήματα είναι “παροπλισμένα”, οπότε στέλνονται ως εξτρά δυνάμεις στα σύνορα με τη Συρία. Αλλά και η εικόνα στη Λιβύη, για τον εκλεκτό της Τουρκίας, Σάρατζ, δεν είναι καλύτερη, με τον Χαφτάρ να ελέγχει εκτός Τρίπολης το 70 % των εδαφών της χώρας πλέον.
Οπότε, όλα αυτά πρακτικά σημαίνουν ενδεχομένως δύο εκ διαμέτρου αντίθετες καταστάσεις: 1) Είτε η Τουρκία θα καθυστερήσει σχεδιασμούς και στρατηγικές για έρευνες και προκλήσεις στην Ανατολική Μεσόγειο, από τον άξονα “σύμπλεγμα Καστελόριζου έως νότια της Κρήτης και στην κυπριακή ΑΟΖ”, 2) είτε θα επιταχύνει τις προκλήσεις (η κυπριακή ΑΟΖ είναι το μεγάλο “φαβορί”, όπως και το σύμπλεγμα στο Καστελόριζο), ως “φυγή προς τα εμπρός” σε περίπτωση αδιεξόδου στα άλλα μέτωπα, ιδίως σε αυτό της Συρίας, και για εντυπώσεις στο εσωτερικό της Τουρκίας, αλλά και για ισοφάριση τυχόν απωλειών στο θέμα του ζωτικού χώρου.
Η Τουρκία φαίνεται εν πολλοίς να καθορίζεται από ένα αντεστραμμένο “γεωπολιτικό τρίγωνο” Λιβύης-Συρίας-Κύπρου. Ζωτικής σημασίας η Συρία με τους Κούρδους στο μαλακό υπογάστριο της Νοτιοανατολικής Τουρκίας. Ζωτικής σημασίας η Κύπρος για τη θαλάσσια έξοδο στην Ανατολική Μεσόγειο, και η Λιβύη για επέκταση στη Μεσόγειο και πίεση από τα νότια της Ελλάδας και του Αρχιπελάγους του Αιγαίου. Τυχόν εγκατάλειψη της Λιβύης είναι το μικρότερο κακό για αυτήν. Άνοιγμα μετώπου στην Κύπρο τώρα θα ισοδυναμούσε με ρίσκο “ασκού του Αιόλου” στα νότια σύνορά της με τη Συρία και ειδικά το κουρδικό στοιχείο. Ενασχόληση αποκλειστικά με τη Συρία θα σήμαινε χρόνος για πρωτοβουλίες σε Κύπρο και Ελλάδα, αρκεί να βγούμε από τις αυταπάτες μας ότι “μπόρα είναι και θα περάσει”. Νίκη όμως στη Συρία θα σήμαινε γρήγορα μια αχαλίνωτη στροφή της Τουρκίας σε Ανατολική Μεσόγειο, ιδίως προς Κύπρο και Ελλάδα. Ομοίως ήττα στη Συρία θα σήμαινε την ίδια στροφή αλλά πιο περιορισμένης μορφής, ώστε να “ισοφαρίσει” τις εντυπώσεις, αλλά με ρίσκο να υποστεί πανωλεθρία σε πολλαπλά μέτωπα.
Την ίδια ώρα προκαλεί εντύπωση ο τρόπος που κορυφαία ελληνικά ΜΜΕ, έντυπα και ηλεκτρονικά, “λανσάρουν” την είδηση πως η Ελλάδα «βρίσκεται σε αναμονή για την επικείμενη ανάρτηση από τον ΟΗΕ των συντεταγμένων θαλάσσιας δικαιοδοσίας που ορίζει το τουρκο-λιβυκό μνημόνιο, το οποίο υπεγράφη στις 27 Νοεμβρίου 2019 από την Άγκυρα και την κυβέρνηση του Φαγέζ αλ Σάρατζ στην Τρίπολη. Σύμφωνα με την “Καθημερινή της Κυριακής”, «αυτή η απολύτως αναμενόμενη εξέλιξη προκαλεί ευλόγως ανησυχία στην Αθήνα, η οποία προετοιμάζεται για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει. Υπενθυμίζεται ότι αξιωματούχοι της Άγκυρας έχουν δηλώσει δημοσίως ότι, μετά την ανάρτηση στην αρμόδια διεύθυνση του ΟΗΕ, ανοίγει ο δρόμος για έρευνες σε περιοχή που περιλαμβάνει τα νότια της Κρήτης».
Θυμίζουμε στους αναγνώστες μας πως τόσο ο “πατέρας” της ελληνικής ΑΟΖ, Θεόδωρος Καρυώτης, όσο και ο έγκριτος δημοσιογράφος στις ΗΠΑ Μιχάλης Ιγνατίου, μιλώντας στις “Αντιθέσεις” της “ΚΡΗΤΗ TV”, είχαν τονίσει εμφατικά πως ο ΟΗΕ είναι υποχρεωμένος ό,τι του αποστέλλεται επισήμως να το πρωτοκολλά στις αρμόδιες υπηρεσίες του και να το αναρτά στις επίσημες σελίδες του χωρίς να υπεισέρχεται στην ουσία του. Το κρίσιμο εδώ είναι αν και τι επίσημο έχουμε στείλει εμείς στον ΟΗΕ, ως αντίκρουση με χάρτες, συντεταγμένες και παραπομπές στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας. Διαφορετικά δημιουργούνται συνεχώς αρνητικά δεδομένα σε βάρος μας και μάλιστα χωρίς αμφισβήτησή τους ανάλογη από εμάς, στη βάση του εθιμικού δικαίου, που όμως και αυτό είναι τμήμα του Διεθνούς Δικαίου.
Να έχουμε υπόψη μας ότι, με βάση τις γεωγραφικές ακροβασίες στις οποίες έχει προχωρήσει η Άγκυρα προκειμένου να κατορθώσει να επιτύχει τη συνάντηση της τουρκικής με τη λιβυκή ΑΟΖ (παρότι δεν είναι ούτε απέναντι, ούτε συνορεύοντα παράκτια κράτη), σε ένα σύνορο μόλις 29,7 χιλιομέτρων, το νησί της Κρήτης έχει περιορισμένη επήρεια, καν υφαλοκρηπίδα ανατολικά, η Κάσος, η Κάρπαθος και η Ρόδος την ελάχιστη δυνατή, και μικρότερα νησιά, όπως το Καστελλόριζο, εντελώς ανύπαρκτη επήρεια. Αντιθέτως, προκειμένου να επιτευχθεί η οριοθέτηση αυτή, έχουν χρησιμοποιηθεί τουρκικές ακατοίκητες βραχονησίδες, στις οποίες και έχει αποδοθεί πλήρης επήρεια για τον καθορισμό ΑΟΖ.
“Κλειδί” η επήρεια για το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου και την Ανατολική Μεσόγειο
Είναι προφανές λοιπόν ότι, για να καταφέρει η Τουρκία να αυξήσει το εύρος της στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου και ιδίως στο κρίσιμο νότιο-νοτιοανατολικό τμήμα του, ώστε να αυξήσει και τον ζωτικό χώρο της στην Ανατολική Μεσόγειο, πρέπει να εξαφανίσει όπου εκτιμά ότι την παίρνει, να σπείρει αμφιβολίες ή να μειώσει αλλού την επήρεια των νησιών μας ή και την εξαφάνιση της υφαλοκρηπίδας τους (που είναι γεωλογικής υφής όρος που παράγει νομικά αποτελέσματα) και την ΑΟΖ (που είναι νομικής υφής όρος) τους. Να προσέξουμε, λοιπόν, ότι η Τουρκία, αλλά όχι μόνο η Τουρκία, αλλά και οι ΗΠΑ, η Γερμανία και η Αγγλία, ακόμη κι όταν αποδέχονται (η πρώτη μερικώς) την ύπαρξη ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας για τα νησιά της Ελλάδας, για την επήρειά τους αποφεύγουν οποιαδήποτε συζήτηση (η πρώτη δεν τη δέχεται καν).
Ένας χρήσιμος μικρός οδηγός όρων
Επειδή τις επόμενες ημέρες θα έχουμε μια ακατάσχετη φιλολογία, με χρήση όρων που μπορεί να εμφανίζονται ως αχταρμάς, ακόμη και σκόπιμης επικοινωνιακά παραπλάνησης, σας θέτουμε υπόψη σας μερικά κρίσιμα θέματα, όπως δύο ειδικοί του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας, ο ομότιμος καθηγητής στο Πάντειο Γρηγόρης Τσάλτας, και ο λέκτορας στο ΑΠΘ στο ίδιο αντικείμενο και συγγραφέας του μοναδικού βιβλίου στα Ελληνικά για την ΑΟΖ από το 1986, ο Βενιαμίν Καρακωστάνογλου, τα διατύπωσαν περιληπτικά στις “Αντιθέσεις” της “KΡHTH TV”:
«1) Η Ελλάδα έχει 15.500 χιλιόμετρα ακτογραμμής, άρα ο υπολογισμός του συμπλέγματος του Καστελόριζου δε γίνεται μεμονωμένα για αυτό, με όλη την ακτογραμμή της Τουρκίας. Είναι σκόπιμο λάθος, από όποιους γίνεται και εντός Ελλάδας η ανόμοια σύγκριση.
2) Η Ελλάδα, σε σύνολο 149 παράκτιων χωρών παγκοσμίως, είναι 149η, τελευταία δηλαδή στην άσκηση των δικαιωμάτων της έτσι όπως απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας.
3) Με βάση το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, όλες οι παράκτιες χώρες έχουν «συνορεύουσα ζώνη» και ζώνη επιπλέον 12 ναυτικών μιλιών πέραν της αιγιαλίτιδας ζώνης (δηλαδή 24 ναυτικά μίλια), όπου ασκεί κανείς φορολογική, δασμολογική, υγειονομική και ενάλιων αρχαιοτήτων αρμοδιότητα.
4) Στη συνέχεια έχουμε υφαλοκρηπίδα για τον βυθό και το υπέδαφος μέχρι τα 200 ναυτικά μίλια (γεωλογικός όρος).
5) Και έχουμε ΑΟΖ που καλύπτει τα υπερκείμενα ύδατα (κυρίαρχο θέμα για αλιεία).
6) Όλα τα νησιά μας (δε γίνεται κανένας διαχωρισμός μικρών ή μεγάλων, καν αναφορά σε βραχονησίδες στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, και εκτός από νησιά η αναφορά που γίνεται είναι σε βράχους: «rocks»), που είναι και κατοικημένα ή και κατοικήσιμα, έχουν δικαίωμα σε ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα, δικαίωμα που στερούνται μόνο τα «μη κατοικήσιμα».
7) Παρ’ όλα αυτά, οι «βράχοι» και τα «μη κατοικήσιμα» έχουν πλήρη δικαιώματα από το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας σε αιγιαλίτιδα και συνορεύουσα ζώνη (συνολικά 24 ν.μ.). Δηλαδή στον στενό πυρήνα της κυριαρχίας ενός κράτους.
8) Όταν αναφερόμαστε σε ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα μιλάμε για άσκηση κυριαρχικών δικαιωμάτων.
9) Αιγιαλίτιδα ζώνη, εθνικός εναέριος χώρος είναι άσκηση κυριαρχίας.
10) Η Τουρκία έχει 8.000 χιλιόμετρα μήκος ακτών και η Ελλάδα 15.500 χιλιόμετρα. Αν υπολογίσουμε τις ακτές των νησιών μας στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου, είμαστε 4,5 φορές και παραπάνω σε μήκος ακτών. Το μεγαλύτερο μήκος των ακτών της Τουρκίας είναι στον Εύξεινο Πόντο και τη Μεσόγειο.
11) Ο όγκος της Τουρκίας είναι εμβαδού περίπου 780.000 τετραγωνικών χλμ., έναντι 132.000 τετραγωνικών χλμ. της Ελλάδας που είναι μικτό παράκτιο-αρχιπελαγικό κράτος (για αυτό δεν έχει τις πρόνοιες αρχιπελαγικού κράτους). Αλλά ούτε αυτό, ούτε το ποιος είναι πιο οικονομικά αδύναμος παίζει ρόλο για τον όποιο υπολογισμό της κατανομής των θαλάσσιων ζωνών - δεν είναι αυτά συναφής περίσταση. Συναφής περίσταση και αναλογικότητα είναι, όπως λέει και το άρθρο 121, παράγραφος 2 του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας, το ποιος έχει τη μεγαλύτερη θαλάσσια πρόσοψη, και η Ελλάδα είτε ηπειρωτικά, είτε με τα νησιά του Αιγαίου έχει υπερδιπλάσια από της Τουρκίας πρόσοψη, άρα συντριπτική επήρεια για τα νησιά της στις θαλάσσιες ζώνες.
12) Με τη Συνθήκη των Παρισίων (1947) το σύμπλεγμα Καστελλόριζου παραχωρείται με πλήρη κυριαρχία στην Ελλάδα, οπότε τα περί αποστρατιωτικοποίησης δεν υφίστανται. Κυρίως δεν αφορούν την Τουρκία που δεν έχει υπογράψει την εν λόγω Συνθήκη.
13) Με το εύρος χωρικών υδάτων στα 6 ναυτικά μίλια, που εφαρμόζουμε από το 1931, και παρότι με το νέο Δίκαιο της Θάλασσας είναι μονομερές μας δικαίωμα, όποτε θέλουμε (παρότι θα έπρεπε να το έχουμε πράξει εδώ και 3 δεκαετίες τουλάχιστον) πάμε στα 12 ναυτικά μίλια - αυτή την ώρα με 6 ναυτικά μίλια έχουμε άσκηση κυριαρχίας στο 41% του Αιγαίου.
14) Με εύρος χωρικών υδάτων 12 ναυτικών μιλίων θα φτάσουμε στο 71,3% του Αιγαίου στην άσκηση κυριαρχίας.
15) Το υπόλοιπο 20% περίπου (εννοείται ότι 10% ανήκει στην Τουρκία λόγω επήρειας των παραλίων της) παραμένει ως διεθνή ύδατα, όμως επειδή βρίσκονται κυρίως μεταξύ ελληνικής ενδοχώρας και ελληνικών νησιών, το μεγαλύτερο μέρος αυτών θα είναι ελληνικά.
16) Το δικαίωμα των νησιών να έχουν τις ισότιμες ζώνες θαλάσσιας δικαιοδοσίας (αιγιαλίτιδα, συνορεύουσα, υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ) είναι απόλυτα κατοχυρωμένο στη Διεθνή Σύμβαση του 1982 για το νέο Δίκαιο της Θάλασσας (άρθρο 121.2), αλλά και στο εθιμικό διεθνές δίκιο που δεσμεύει απόλυτα και τα ελάχιστα κράτη που δεν υπέγραψαν ή επικύρωσαν τη σύμβαση αυτή, που αποτελεί το ισχύον διεθνές δίκαιο με καθολική αποδοχή (πάνω από 160 κρατών). Μόνο βράχοι που δεν μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινη διαβίωση ή δική τους οικονομική ζωή δε θα έχουν ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα. Δηλαδή, θα έχουν πλήρη αιγιαλίτιδα και συνορεύουσα ζώνη (ως 24 ν.μ.). Στους βράχους αυτούς δεν ανήκει το σύμπλεγμα του Καστελλόριζου, ούτε τα γνωστά κατοικημένα νησιά και νησίδες του Αιγαίου.
17) Η Τουρκία, όπως όλα τα παράκτια κράτη, δεν έχει δικαίωμα να εμποδίζει την τοποθέτηση ή συντήρηση υποβρύχιων καλωδίων και αγωγών στην υφαλοκρηπίδα της ή ΑΟΖ της. Συνεπώς, ακόμη και στις παράνομα διεκδικούμενες περιοχές ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας από την Τουρκία (ακόμη και αν συνέβαινε να τις κερδίσει από μια διεθνή δικαστική απόφαση), η Τουρκία δε δικαιούται να εμποδίσει π.χ. τον EastMed να διέλθει (άρθρο 79.2 της Σύμβασης). Μπορεί μόνο, αφού το αιτιολογήσει βέβαια, να ζητήσει να ερωτηθεί για τη χάραξη της πορείας ενός αγωγού, όχι όμως ενός καλωδίου. Προφανώς θα πρόκειται για μικρές μόνο μετατοπίσεις της πορείας ενός αγωγού, ώστε να μη συμπίπτει ή εμπλέκεται με υπάρχοντες άλλους αγωγούς, τεχνητά νησιά ή εγκαταστάσεις στην υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ. Και βεβαίως, η όποια κακόβουλη και καταχρηστική τέτοια απαίτηση θα μπορεί να ελεγχθεί με προσφυγή του θιγομένου κράτους (π.χ. Ελλάδα, Κύπρου, Ισραήλ) στα διεθνή δικαστήρια. Άρα δεν είναι απαραίτητο να υπάρχουν κοινά θαλάσσια σύνορα της κυπριακής με την ελληνική υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ, για να μπορεί να περάσουν υποθαλάσσιοι αγωγοί ή καλώδια από την Κύπρο, το Ισραήλ, την Αίγυπτο κ.λπ. προς την ελληνική υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ. Βεβαίως και θα είναι προτιμότερο και επωφελές. Αλλά και αν δεν επιτευχθεί, δε θα επιφέρει ανήκεστο βλάβη στα ελληνικά συμφέροντα. Απλώς θα δώσει στην Τουρκία προσωρινή δυνατότητα κωλυσιεργίας.
18) Πρέπει στο σημείο αυτό να επισημάνουμε κάτι σημαντικό: Η ΑΟΖ δεν εξισώνεται με την αιγιαλίτιδα ζώνη από άποψη εξουσιών και νομικού χαρακτήρα. Για το θέμα αυτό έχει χυθεί πολύ μελάνι και δόθηκαν πολλές διπλωματικές μάχες στην 3η Συνδιάσκεψη του ΟΗΕ (1973-1982) για το (Νέο) Δίκαιο της Θάλασσας. Η ΑΟΖ, ταυτόχρονα, είναι μια ζώνη που δεν ανήκει ούτε στα διεθνή ύδατα (ανοιχτή θάλασσα). Έχει δικό της ιδιότυπο, ενδιάμεσο καθεστώς (suigeneris - υβριδικό), που είναι διακριτό τόσο από την αιγιαλίτιδα ζώνη (ζώνη πλήρους κυριαρχίας με εξαίρεση μόνο το δικαίωμα αβλαβούς διέλευσης) όσο και από την ανοιχτή θάλασσα που είναι κοινόχρηστη περιοχή ισότιμη για όλα τα κράτη. Στην ΑΟΖ, ωστόσο, κυρίαρχα είναι τα οικονομικά δικαιώματα (οικονομική κυριαρχία) του κράτους και για αυτό οι ελευθερίες της ανοικτής θάλασσας δεν πρέπει να συγκρούονται ή να εμποδίζουν κάποιο από αυτά, και έτσι η ΑΟΖ ανήκει στις ζώνες εθνικής δικαιοδοσίας. Πάντως, συνυπάρχουν οι ελευθερίες όλων των κρατών για ναυσιπλοΐα, υπερπτήση και τοποθέτηση αγωγών και καλωδίων.
Στο Αιγαίο δεν υπάρχουν γκρίζες ζώνες (δηλαδή βράχοι απροσδιόριστης κυριαρχίας), πολύ περισσότερο νησίδες κατοικημένες που δήθεν δεν ανήκουν στην Ελλάδα. Τόσο η Συνθήκη της Λωζάννης, όσο και η Συνθήκη των Παρισίων του 1947 ορίζουν σαφέστατα ότι μαζί με τα μεγάλα κατοικημένα και κατονομαζόμενα νησιά παραχωρούνται στην Ελλάδα και όλες οι γειτονεύουσες ή παρακείμενες νησίδες και βράχοι.
20) Άλλωστε, και όσοι βράχοι δε θεωρούνται γειτονεύοντες εντάσσονται στο άρθρο 16 της Συνθήκης της Λωζάννης, που προβλέπει ότι η Τουρκία αποποιείται κάθε εδαφικού δικαιώματος πέραν των τριών ναυτικών μιλίων από τις ακτές της. Η Ελλάδα με διάφορους τρόπους ασκεί “διακατοχικές πράξεις” επί των περισσότερων βραχονησίδων-νησίδων που, είτε κατοικημένες (από Έλληνες) είτε ακατοίκητες, δεν αμφισβητήθηκαν ποτέ μέχρι το 1996 (Ίμια), από την περίοδο απελευθέρωσης του συνόλου του νησιωτικού συμπλέγματος του Αιγαίου από τον ελληνικό στόλο το 1912 και μετά και ως το 1947. Έτσι κατοχυρώθηκε η μακρά άσκηση κυριαρχίας στο Αρχιπέλαγος υπέρ της Ελλάδος. Άλλωστε η λογική της Συνθήκης της Λωζάννης ήταν προφανής: Η Τουρκία κρατάει τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, και η Ελλάδα τα νησιά του Αιγαίου, με εξαίρεση Ίμβρο, Τένεδο και Λαγούσες για την προστασία των Δαρδανελίων».
Πηγή: Γιώργος Σαχίνης neakriti.gr
0 comments