ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ*
*Συνέντευξη του Καστοριάδη στον Ρολάντο Γκράνια
* Η συνέντευξη «Κορνήλιος ο Έλληνας», δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Σελίδα
12", Μπουένος Αιρες, 5 Σεπτεμβρίου 1993.
Ο Μαρξ έκανε λάθος στις προβλέψεις του πάνω στην καπιταλιστική οικονομία -λέει ο Καστοριάδης-. Ήθελε να γίνει ο Νεύτωνας της καπιταλιστικής οικονομίας: να εγκαθιδρύσει νόμους αμετάβλητους. Όμως η πραγματικότητα τον διέψευσε. Το πρόβλημα είναι να κατανοήσουμε γιατί και πού έκανε λάθος. Η άποψη μου είναι ότι υπήρχε εξ αρχής ένα λάθος, που συνίσταται στην πεποίθηση ότι ο καπιταλισμός θα παρήγε όλο και περισσότερη
δυστυχία. Δεν υπήρξε τόση εξαθλίωση παραδόξως, γιατί οι εργάτες αντιστάθηκαν, πάλεψαν και κατάφεραν να αποσπάσουν βελτιώσεις σχεδόν ίσης αξίας με την αύξηση
του επιπέδου παραγωγικότητας. Αντιθέτως, το βιοτικό επίπεδο τότε αυξήθηκε αισθητά. Είναι παράξενο ότι διέφυγε από τον Μαρξ η αντίσταση των εργατών, ενώ είχε
πει στην ανάλυση του σύγχρονου καπιταλισμού που έκανε ότι η Ιστορία είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων, δηλαδή η δράση των ανθρώπων. Πίσω από όλα αυτά υπάρχει
ένα είδος αντικειμενιστικού ντετερμινισμού: η ιστορία της ανθρωπότητας διέπεται από την ιστορία των παραγωγικών δυνάμεων και δεν μένει πουθενά χώρος για την ανθρώπινη δημιουργία, οι άνθρωποι δεν μετράνε.
—Κάτι που στον Λένιν μετατράπηκε σε αυταρχισμό.
—Ήδη όμως στον Μαρξ υπήρχε κάτι που στα χέρια του
Λένιν μετατράπηκε σε εγκληματικό όπλο: η ιδέα της, ορθοδοξίας.
Μία είναι η σωστή θεωρία, οι υπόλοιπες λάθος: «Εμείς οι μαρξιστές κατέχουμε την μοναδική σωστήαντίληψη κι αυτή η μοναδική αντίληψη ανταποκρίνεται στα συμφέροντα της τάξης του προλεταριάτου, συνεπώς εμείς και μόνο εμείς είμαστε οι αντιπρόσωποι του προλεταριάτου.
Οι άλλοι είναι εχθροί της εργατικής τάξης κι επομένως έχουμε το δικαίωμα να τους τουφεκίσουμε.» Ο Μαρξ δεν τουφέκισε κανέναν, αντίθετα με τον Λένιν.
—Συνηθίζετε να λέτε ότι η εποχή μας χαρακτηρίζεται από τον θρίαμβο του καπιταλιστικού φαντασιακού. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του και οι συνέπειές του;
—Βιώνουμε την καθολική επικράτηση του καπιταλιστικού φαντασιακού, που συνίσταται στον κεντρικό ρόλο του οικονομικού ζητήματος, την απεριόριστη και δήθεν ορθολογική επέκταση της παραγωγής, της κατανάλωσης και του ελεύθερου χρόνου, ο οποίος υπόκειται όλο και
περισσότερο σε σχεδιασμό και χειραγώγηση. Είναι αρκετά δύσκολο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τα στοιχεία του καπιταλιστικού φαντασιακού, αν και τόσο ο Μαρξ όσο κι
ο Βέμπερ διέκριναν ορισμένα απο αυτά, αλλά ούτε ο ένας ούτε ο άλλος (ακριβώς επειδή ήταν και οι δύο ορθολογιστές) μπόρεσε να το προσδιορίσει σαν «καπιταλιστικό φαντασιακό». 0 Μαρξ μιλούσε για την επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων. Υπάρχει μια πολύ όμορφη φράση στο Κεφάλαιο: «Συσσωρεύετε, συσσωρεύετε, αυτός είναι ο νόμος κι ο προφήτης». Επειδή όμως ο Μαρξ δεν έλαβε υπόψιν
του την ανθρώπινη επιθυμία, δεν είδε ότι υπήρχε κι ένα δεύτερο σκέλος στο απόφθεγμά του. Ότι δεν ήταν μόνο «συσσωρεύετε, συσσωρεύετε», αλλά και «καταναλώνετε,
καταναλώνετε». Ο νόμος είναι το «συσσωρεύετε», ο προφήτης όμως ονομάζεται «καταναλώνετε». Κι αυτό δεν το είδε ούτε αυτός ούτε ο Βέμπερ. Η τρίτη προστακτική του καπιταλισμού είναι «εξορθολογίζετε, εξορθολογίζετε»: την παραγωγή, την εκπαίδευση, όλα. Και υπάρχει και μια τέταρτη προστακτική η οποία είναι «κυριαρχήστε, κυριαρχήστε»: όλα μπορούν να κυριευθούν, η φύση, η κοινωνία, μέχρι κι ο θάνατος.
—Το όνειρο της κυριαρχίας επί της φύσης οδήγησε σε οικολογικές καταστροφές.
—Ναι. Και γι’ αυτό τα συγκεκριμένα ρήματα πρέπει να μπουν σε εισαγωγικά, γιατί τελικά είναι πολύ σχετικό αυτό που είναι αντικείμενο κυριαρχίας, όπως είναι σχετικό αυτό που εξορθολογίζει ένα σύστημα ολοένα πιο παράλογο. Τώρα, βέβαια, ένα σύμπαν που διέπεται από αυτά τα τέσσερα ρήματα, παράγω, καταναλώνω, εξορθολογίζω, κυριαρχώ, είναι ένα σύμπαν εφιαλτικό.
—Ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει σήμερα μια αλλοτρίωση διαφορετική από αυτή που φαντάστηκε ο Μαρξ;
—0 Μαρξ έβλεπε την αλλοτρίωση πάνω απ’ όλα σαν μορφή οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά σε πολλές σύγχρονες κοινωνίες δεν βρίσκεται εξ ολοκλήρου εκεί το πρόβλημα. Ακόμα κι όταν κάποιος δεν θρηνεί για την τύχη του, κανείς δεν μπορεί να πει ότι εκείνοι που έχουν
την εξουσία στην κοινωνία είναι λιγότερο αλλοτριωμένοι από αυτούς που δεν την έχουν. Αυτό δείχνει ότι η νίκη των κυρίαρχων τάξεων είναι σχετική. Υποχωρώντας φοβισμένα στην ιδιωτική του σφαίρα, όλος ο πληθυσμός συμμετέχει στην αλλοτρίωση, και ικανοποιείται
με άρτον και θεάματα. Τα θεάματα διασφαλίζονται από την τηλεόραση και τον αθλητισμό -στις ανεπτυγμένες χώρες, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού έχει πρόσβαση στην ελάχιστη αυτή άνεση, από την οποία αποκλείεται μια μειοψηφία. Φαίνεται να βρέθηκε ο τρόπος για να συμπιεστεί η δυστυχία που αναπαράγει η κοινωνία σε ένα 15 ή 20 τοις εκατό του «κατώτερου» πληθυσμού (οι μαύροι και οι ισπα-
νόφωνοι στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι μετανάστες στην Ευρώπη). Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού φαίνεται να συναινεί σ’ αυτήν την ενασχόληση, αυτόν τον τηλεοπτικό
αυνανισμό, αυτήν την ελάχιστη άνεση, και σημειώνονται απλώς κάποιες περιορισμένες συντεχνιακές αντιδράσεις οι οποίες δεν έχουν μεγαλύτερες συνέπειες για το σύστημα. Φαίνεται να μην υπάρχει κανένα πρόταγμα, καμμία συλλογική επιθυμία που να μην συμπυκνώνεται σε κάτι άλλο πέρα από τη διασφάλιση του στάτους κβο. Οι σύγχρονες κοινωνίες θεμελιώθηκαν πάνω σε δύο αντίνομα προστάγματα: το ένα είναι αυτό της κα-
πιταλιστικής κυριαρχίας· το άλλο, προγενέστερο, είναι της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, το οποίο γεννήθηκε στην Ελλάδα, εξαφανίστηκε με την Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία, επανεμφανίστηκε με τις πρώτες μπουρζουαζίες της Δυτικής Ευρώπης, λειτούργησε ως κινητήριος δύναμη της Αναγέννησης και του αιώνα του Διαφωτισμού
και επανήλθε στο προσκήνιο από το εργατικό κίνημα, το οποίο πριν τεθεί υπό τον έλεγχο του μαρξισμού ήταν ένα κίνημα χειραφέτησης. Αργότερα, συναντάμε αυτό το πνεύμα στο φεμινιστικό κίνημα και στά κινήματα των νέων. Αυτό όμως που διαπιστώνεται σήμερα
είναι ότι όλα συμβαίνουν ως εάν αυτό το πρόταγμα να είχε υποστεί έκλειψη. Από το 1950, και παρά τις διαδηλώσεις, όπως εκείνες της δεκαετίας του ’60, βλέπουμε
τον πληθυσμό να βυθίζεται στην απάθεια και την ιδιώτευση. Κατά τρόπο τέτοιο ώστε το μόνο πρόταγμα που παραμένει όρθιο να είναι το καπιταλιστικό.
—Και βλέπουμε τον κόσμο να δέχεται πράγματα που
θα ήταν αδιανόητα πριν από 15 χρόνια.
—Είδαμε πώς οι εργάτες δέχτηκαν, επί Ρέιγκαν -αλλά και σήμερα ακόμη στην Ευρώπη- μειώσεις στους μισθούς τους. Σήμερα είναι αποδεκτό ένα ποσοστό ανεργίας περίπου
στο 12 τοις εκατό. Εγώ ο ίδιος είχα γράψει πριν από τριάντα χρόνια ότι εάν η ανεργία εξακολουθούσε να αυξάνεται, το κοινωνικό οικοδόμημα θα εκρήγνυτο. Και ήταν λάθος.
• —Και πώς εξηγείτε αυτή την απάθεια του κόσμου;
—Η σωστή απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει εξήγηση. Όπως ακριβώς δεν μπορούν να εξηγηθούν οι δημιουργικές φάσεις της ιστορίας, έτσι δεν μπορούν να «εξηγηθούν», με την απόλυτη έννοια της λέξης, οι φάσεις της αποσύνθεσης, της παρακμής, κτλ. Δεν ισχυρίζομαι ότι είμαστε οριστικά σε φάση αποσύνθεσης. Λέω ότι προς το παρόν αυτό συμβαίνει, ακόμη κι αν αλλάξει αύριο. Η εμφάνιση νέων κοινωνικών και ιστορικών μορφών δεν είναι
προβλέψιμη γιατί δεν μπορεί κανείς να τις εκμαιεύσει πλήρως από ό, τι προηγήθηκε. Ένας αρειανός κοινωνιολόγος που θα προσγειωνόταν στην Ελλάδα κατα το 850 π.Χ. δεν θα μπορούσε για παράδειγμα να προβλέψει την αθηναϊκή δημοκρατία. Ούτε εν έτει 1730, τη Γαλλική Επανάσταση. Πιστεύω ότι υπάρχουν πιο βαθιές εξηγήσεις. Η σύγχρονη κοινωνία είναι η πρώτη μη θρησκευτική κοινωνία στην ιστορία του ανθρώπου. Έως τώρα, η θρησκεία
διαδραμάτιζε έναν πολύ σημαντικό ρόλο, που δεν συνίστατο μόνο στην δικαιολόγηση της υπάρχουσας κοινωνικής οργάνωσης, λέγοντας στον κόσμο ότι δεν έχει σημασία
αν κάποιος είναι δυστυχής εδώ στην Γη αφού η ζωή κι ο θάνατος του καθενός έχουν ένα νόημα, μια σημασία.
—Το πρόβλημα τότε με τα κοσμικά κράτη είναι τι νόημα να δώσουν στη ζωή;
—Το να έχεις ένα πρόταγμα ατομικής αυτονομίας σημαίνει να μην περιμένεις ότι το νόημα της ζωής σου ή του θανάτου σου -εάν υπάρχει κάποιο- θα σου παρέχεται από κάποιο άλλο άτομο ή θεσμό. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί.
—Μπορεί να επιτευχθεί;
—Μπορεί να επιτευχθεί. Αλλά δεν έχει γίνει. (Γέλια). Ο αποχριστιανισμός των ανεπτυγμένων κοινωνιών οδήγησε στη φυγή, καταδικάζοντας στη λήθη το θεμελιώδες στοιχείο της ζωής που είναι ο θάνατος. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι σαν ένα παιδί, λίγο χαζό, που αισθάνεται
δυστυχισμένο, αλλά επιθυμεί να αντισταθμίσει αυτήν την δυστυχία με ένα λέγκο, ένα βιντεοπαιχνίδι ή με τα χελωνονιντζάκια. Η κατανάλωση, ο ελεύθερος χρόνος, είναι σκόρπισμα, αναζήτηση της λήθης, όπως έλεγε ο Πασκάλ. Ο κόσμος βλέπει τηλεόραση μέχρι ν ’ αποκοιμηθεί, κι αύριο ξημερώνει μια άλλη μέρα. Είναι αυτή η λήθη που
υπάρχει μέσα στην απάθεια, η αποχαύνωση που βιώνουμε σήμερα. Κανείς δεν θέλει να ξέρει πως είναι θνητός, πως θα πεθάνει, πως δεν υπάρχει το επέκεινα και πως δεν υπάρχει
καμία ανταμοιβή ούτε αποζημίωση για ό, τι μας συμβαίνει σ’ αυτήν την ζωή. Ο κόσμος τα ξεχνάει όλα αυτά βλέποντας τηλεόραση, όμως αυτό δεν σημαίνει απλώς μια
κοινωνία του θεάματος αλλά και μια κοινωνία της λήθης, της απώθησης του θανάτου, της διαπίστωσης ότι η ζωή δεν έχει άλλο νόημα από εκείνο που ο καθένας μπόρεσε
να της δώσει. Δεν έχουμε, φαίνεται, ούτε το κουράγιο ούτε την ικανότητα να παραδεχτούμε ότι το νόημα της ατομικής και συλλογικής μας ζωής δεν μας δίνεται
Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας πια από μια θρησκεία ή μια ιδεολογία, αλλά είμαστε εμείς αυτοί που θα πρέπει να το δημιουργήσουμε.
—Ο θρίαμβος του καπιταλιστικού φαντασιακού και η καθιέρωση αυτής της κοινωνίας της λήθης, όπως την αποκαλείτε, δεν οφείλεται μόνο στην ήττα των άλλων ουτοπιών,
αλλά και στην απουσία εναλλακτικών μοντέλων διαχείρισης πέραν του τεχνοκρατικο-επιχειρησιακού μοντέλου, το οποίο βεβαίως ουδεμία σχέση έχει με τη δημοκρατία και την ατομική αυτονομία.
—Ο σύγχρονος καπιταλισμός δεν είναι ένας καπιταλισμός της αγοράς, όπως λένε οι ιδεολόγοι του. Είναι ένας γραφειοκρατικός καπιταλισμός με επιχειρήσεις που ορισμένες
φορές έχουν μεγαλύτερη εξουσία κι από τα ίδια τα κράτη. Εγώ ωστόσο πιστεύω ότι υπάρχουν άλλοι τρόποι διαχείρισης της κοινωνίας, όπου η αυτοκυβέρνηση είναι
δυνατή. Άλλο πράγμα όμως οι γραμμένες σ’ ένα χαρτί ιδέες, που είναι αναμφισβήτητα σημαντικές, κι άλλο πράγμα μια εντελώς διαφορετική στάση του κόσμου, απέναντι
στην πολιτική, που είναι αναγκαία.
—Δεν αρκεί η ψήφος;
—Στην πραγματικότητα δεν αρκεί. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι δημόσιες υποθέσεις, είναι και προσωπικές υποθέσεις, ότι η πολιτική είναι και δικό μου πρόβλημα. Μπορεί κάποιος να διαμορφώσει ένα πολιτικό πρόγραμμα, αλλά το πρόγραμμα αυτό δεν θα έχει καμία αξία
εάν η συντριπτική πλειοψηφία των πληθυσμών δεν είναι έτοιμη, όχι μόνο να το υπερψηφίσει, αλλά και να συμμετάσχει ενεργά στην υλοποίηση και ανάπτυξή του ή, εάν
αυτό αποτύχει, στην μεταρρύθμιση του. Ένα πρόταγμα αυτοκυβέρνησης δεν θα έχει κανένα νόημα εάν ο κόσμος δεν έχει ούτε την επιθυμία αλλά ούτε και την βούληση να αυτοκυβερνηθεί. Είναι περιττό προφανώς να πούμε ότι αυτό δεν συμβαίνει σήμερα. Τώρα, βέβαια, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να το ξεχάσουμε ως πρόταγμα; Δεν νομίζω.
Δεν μπορούν ποτέ να γίνουν σοβαρές προβλέψεις στην πολιτική, ούτε στην ιστορία. Είναι αλήθεια ότι ο κόσμος σήμερα δεν πιστεύει στη δυνατότητα μιας κοινωνίας
αυτοκυβερνώμενης, κι αυτό κάνει μια τέτοια κοινωνία να φαντάζει αδύνατη. Ο κόσμος δεν πιστεύει γιατί δεν θέλει να πιστέψει, και δεν θέλει να πιστέψει γιατί δεν πιστεύει.
Όμως εάν κάποια μέρα θελήσει, θα πιστέψει και θα μπορέσει.
—Πριν μερικούς μήνες, όταν ο'Εντγκαρ Μορέν πέρασε από το Μπουένος Άιρες, είπε ότι ο πόλεμος στην Βοσνία ήταν για τη δεκαετία του ’90, ότι κι ο Ισπανικός Εμφύλιος
για την δεκαετία του ’30, αν συγκρίνουμε την αδιαφορία με την οποία οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αφήνουν την σύρραξη να συνεχίζεται.
—Εμένα μου φαίνεται πως στη σημερινή κατάσταση, εκεί που έχει φτάσει η σύρραξη, δεν υπάρχει λύση. Πράγματι η στάση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και των
Ηνωμένων Πολιτειών είναι εκ παραλήψεως εγκληματική, αλλά επίσης ισχύει ότι αν λάβουμε υπόψη τη στάση των υπόλοιπων λαών, είναι πολύ δύσκολο να πούμε κάτι διαφορετικό από το «Πρέπει να κάνουμε κάτι». Αλλά τι να κάνουμε; Πρέπει να καταλάβουμε την Βοσνία για 50 χρόνια, για να αναγκάσουμε τους Σέρβους, τους Κροάτες και τους Βόσνιους να ζήσουν μαζί ειρηνικά; Οι λαοί έχουν την απαραίτητη κοινωνική αλληλεγγύη για να καταλάβουν,
για παράδειγμα, ότι κάθε χρόνο χιλιάδες στρατιώτες θα πεθαίνουν από τις σφαίρες Σέρβων ανταρτών, προκειμένου να μπορέσει να επικρατήσει ειρήνη στην χώρα. Κοιτάξτε τι συμβαίνει στην Βόρεια Ιρλανδία, έχουν περάσει πάνω από εξήντα χρόνια αφότου άρχισαν οι συγκρούσεις κι ο κόσμος εξακολουθεί να σκοτώνεται.
—Αυτός ο εντεινόμενος εθνικισμός που πλανάται πάνω από την Ευρώπη δεν είναι επίσης ένας μηχανισμός για να δοθεί νόημα στην ζωή του κόσμου, για να καταπολεμηθεί η κοινωνία της λήθης;
—Βεβαίως. 0 κόσμος αναδιπλώνεται στην εθνική του ταυτότητα για να βρει ένα νόημα στη ζωή του.
—Συνήθως επικεντρώνεστε στους αποκλεισμένους από την κοινωνία, στους μετανάστες, στους ανέργους. «Κάποιος ο οποίος πεθαίνει από την πείνα δεν μπορεί να θεωρείται πολίτης», έχετε πει. Οι σύγχρονες κοινωνίες χρειάζονται αυτούς τους αποκλεισμένους ή είναι μια ανεπιθύμητη συνέπεια του μοντέλου;
—Καλή ερώτηση αλλά δύσκολο να απαντήσει κανείς. Πιστεύω ότι εν μέρει αποτελούν και τα δυο αιτίες. Δεν ότι οι αποκλεισμένοι δημιουργήθηκαν επίτηδες, είναι όμως το αποτέλεσμα μιας αυτόματης λειτουργίας της κοινωνίας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι νεαροί
μαύροι των γκέτο διαπράττουν τα μισά εγκλήματα στην χώρα, παρά το γεγονός ότι οι μαύροι αντιπροσωπεύουν το 12 τοις εκατό του πληθυσμού. Δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι κάτι τέτοιο έχει επιδιωχθεί, καθώς σήμερα αποτελεί πρόβλημα για το ίδιο το σύστημα. Στην Ευρώπη, αντιθέτως, οι αποκλεισμένοι είναι οι .άνεργοι, οι οποίοι έχουν μια λειτουργία στην αγορά εργασίας, ως εφεδρεία εργατικών χεριών που επιπλέον έχουν μια τρομερά αποτρεπτική επίδραση στην υπόλοιπη εργατική τάξη.
—Σήμερα, η καλοπραίρετη, προοδευτική πολιτική βασίζεται πάνω απ’ όλα στη μάχη ενάντια στη διαφθορά της εξουσίας και σε ανθρωπιστικούς σκοπούς. Πώς σας φαίνεται αυτό;
—Είναι ένας ελάσσων τρόπος να κάνεις πολιτική. Ήδη έχουμε μιλήσει για την κατανάλωση και για τη λήθη, αλλά δεν έχει ηττηθεί όλος ο κόσμος απ’ αυτές. Υπάρχει ένα ποσοστό
του κόσμου που θέλει να κάνει κάτι: το να στείλει τρόφιμα στην Σομαλία, ρούχα στο Σαράγεβο ή μια οικολογική ομάδα ενάντια σε ένα φράγμα, προφανώς είναι καλύτερα
από την αποχαύνωση μπροστά σε μια οθόνη, αλλά αυτό δεν επιλύει τα προβλήματα..
—Είναι αμυντική πολιτική.
—Ναι, αγκομαχούν πίσω από τις μεγάλες και σοβαρές συνέπειες του παραλογισμού του συστήματος, αλλά δεν αγγίζουν τις αιτίες. Οι ιδέες αυτές χρησιμοποιούνται για να
καλύψουν τεχνητά το πολιτικό κενό. Ποιος θα μπορούσε να είναι εναντίον των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Ελάχιστοι. Πότε όμως άρχισε να γίνεται λόγος γι’ αυτά; Οι πρώτοι
που τα επικαλέστηκαν το έκαναν ενάντια στα ανατολικά ολοκληρωτικά τυραννικά καθεστώτα. Καλώς. Έπειτα όμως επιδιώχθηκε η αναγωγή τους σε ουσία της πολιτικής, κάτι που δεν είναι σωστό. Απ’ τη στιγμή που τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι εγγυημένα, χρειάζεται να ξέρουμε τι γίνεται στην κοινωνία και με την κοινωνία. Ασφαλώς υπάρχει μια υπερφιλελεύθερη απάντηση που λέει ότι αυτή δεν είναι θεμιτή ερώτηση, γιατί τότε κανένας δεν θα έκανε πια αυτό που επιθυμούσε. Αυτή όμως η απάντηση αγνοεί παντελώς
την βαθύτερη φύση κάθε κοινωνίας. Μια κοινωνία δεν μπορεί να ζήσει εάν καθένας κάνει αυτό που επιθυμεί, ακόμη κι όταν σέβεται τον Ποινικό Κώδικα.
0 comments